3. Tóm tắt và học
ôn I

A. TÓM TẮT

– Các điểm phân
biệt giữa hành vi ứng xử bình thường và bất bình thường không phải lúc nào cũng
minh bạch dễ thấy.

– Các định nghĩa về
tình trạng bất bình thường bao gồm định nghĩa căn cứ vào tình trạng lệch khỏi
mức trung bình, tình trạng lệch khỏi mức lý tưởng, các hậu quả tâm lý của hành
vi lý đối với cá nhân, và khả năng hành xử hữu hiệu lẫn thích nghi của cá nhân
với tư cách là một thành viên của xã hội.

– Người ta có thể
thấy rõ nhất hành vi ứng xử bình thường khác với bất bình thường khi xếp chúng
ở hai đối cực của một thang đánh giá.

B. HỌC ÔN

1/ Khó khăn trong
việc định nghĩa hành vi bất bình thường là:

a. Hành vi hiếm
thấy về mặt thông kê có thể không phải là bất bình thường.

b. Không phải tất
cả các tình trạng bất bình thường đều đi kèm với cảm giác khó chịu.

c. Các tiêu chuẩn
văn hóa thì lại quá tổng quát không thể dùng làm công cụ đánh giá được.

d. Tất cả các câu
trên.

2/ Theo các cuộc
điều tra tổ chức ở các cộng đồng, trong khi khá nhiều người Mỹ bị ít nhất một
dạng bất bình thường tâm lý thì ít người chịu tìm cách chữa trị. Đúng hay
sai?...

3/ Theo định nghĩa
về tình trạng bất bình thường như là kinh nghiệm khó chịu chủ quan hoặc có hành
vi gây tổn thương cho người khác, những người nào sau đây cần được chữa trị
nhiều nhất?

a. Một quản trị
viên sợ được đề bạt bởi vì việc đó sẽ buộc ông ta phải rời khỏi văn phòng ở
tầng trệt để dọn lên đến tăng cao nhất của tòa cao ốc.

b. Một phụ nữ bỏ
việc đang làm để chọn cuộc sống lang thang ngoài đường phố

c. Một người đàn
ông tin rằng những người đến ngoài vũ trụ thường thân mật thăm viếng nhà mình
vào mỗi thứ năm.

d. Một triết gia
sống chung với 19 con mèo trong một căn chung cư nhỏ hẹp.

4/ Gia đình lo buồn
vì Karl quyết định sống trong một ngôi nhà lắp trên cây – hành vi này chưa từng
thấy ở khu ngoại ô giàu có. Gia đinh Karl dùng lối định nghĩa nào để xác định
hành vi bất bình thường của Karl?...

5/ Một thang đánh
gì hành vi từ “bất bình thường nhất cho đến bình thường nhất” là ví dụ về
một...

6/ Thân mẫu của
Virginia cho rằng hành vi của cô là bất bình thường bởi vì dù được tiếp nhận
vào trường đại học Y khoa, cô lại quyết định đi làm hầu bàn. Thân mẫu cô dùng
lối định nghĩa nào để nhận định hành vi bất bình thường?

C. CÂU HỎI TỰ VẤN

Nếu được yêu cầu
xây dựng một định nghĩa một về một pháp lý cho bệnh tâm thần, định nghĩa ấy của
bạn sẽ là gì? Nó sẽ khác biệt ra sao đối với các định nghĩa nêu ra trong chương
này? Bạn có thể dự đoán được định nghĩa của bạn sẽ gặp những trở ngại gì không?

(Giải đáp câu hỏi học ôn ở cuối chương)

II. CÁC QUAN
ĐIỂM VỀ TRẠNG THÁI BẤT BÌNH THƯỜNG: TỪ MÊ TÍN ĐẾN KHOA HỌC

Cơn bệnh bộc phát
do cái nóng bức cực độ trong mùa hè. Dù đang ngủ hay thức, mọi người đều đột
nhiên nhảy nhỏm lên, cảm thấy đau nhói như ong đốt. Một số người thấy loài
nhện, những người khác thì không. Nhưng mọi người đều tin chắc ràng do loài
nhện cái gây ra thứ bệnh Tarantism*. Họ chạy ra khỏi nhà, đổ xô ra các đường
phố, đến nơi họp chợ, cùng nhau luân vũ trong cơn kích động phi thường. Chẳng
bao lâu những người khác họp mặt với họ, đó là những người mới bị nhện đốt như
họ hoặc đã từng bị đốt trong nhiều năm về trước...

Như vậy các nhóm
bệnh nhân tụ họp lại, cùng nhau nhảy nhót cuồng nhiệt trong các trang phục kỳ
hình quát trạng... Những người khác xé toạc quần áo ra, bày thân thể trần truồng,
mất hết cảm nghĩ như lúc bình thường... một số người đeo kiếm như các kiếm thủ,
những người khác cầm roi quật vào nhau... Một số người trong bọn họ lại còn có
các ý nghĩ kỳ quái, như thích được tung người lên cao, đào lỗ dưới đất, và lăn
người vào chỗ bẩn thỉu giống như loài lợn vậy. Tất cả bọn họ đều uống rượu vang
no nê rồi ca hát và chuyện trò giống như những tên say rượu...

Đoạn văn này miêu
tả một dạng hành vi bất bình thường đặc biệt xuất hiện ở thế kỷ 13 – loại hành
vi mà thời bấy giờ người ta tin là do một loài nhện cái đốt cho thấy vấn đề rối
loạn tâm tư và các lý thuyết giải thích nguyên nhân gây bệnh mà chúng ta quan
niệm hiện nay không có gì mới lạ cả. Tuy vậy, kiến thức của chúng ta về các
nguyên nhân gây ra các hành vi bất bình thường đã tinh vi hơn rất nhiều.

Đối với đa số người
thời xưa, hành vi bất bình thường gắn liền với óc mê tín và ma thuật. Những
người có hành vi ứng xứ bất bình thường đều bị cho là do ma quỉ hay các vị ác
thần nào đó bắt hồn. Các nhà cầm quyền đều tin tưởng vào “lối chữa trị” các
hành vi bất bình thường bằng biện pháp nỗ lực dẹp bỏ nguồn gốc gây bệnh. Biện
pháp này thường là đánh bằng roi, ngâm mình vào nước thật nóng, bỏ đói, hay các
hình thức tra tấn khác, khiến cho việc chữa trị còn tồi tệ hơn là mắc bệnh.

Các khảo hướng hiện
đại về hành vi ứng xứ bất bình thường đã có quan niệm sáng tỏ hơn, và sáu khảo
hướng chủ yếu hiện đang chiếm địa vị ưu thế là: Khảo hướng y học, khảo hướng
phân tâm, khảo hướng tác phong, khảo hướng tiến trình trí tuệ, khảo hướng nhân
bản, và khảo hướng văn hóa xã hội. Các khảo hướng này không những chủ trương
nguyên nhân gây bệnh khác nhau mà – như chúng ta sẽ thấy đề ra biện pháp chữa
trị cũng khác biệt nhau.

Chiếc “ghế xoay” này do báo sĩ
Beniamin Rush phát minh. Nó là một trong những chữa trị có hình thức tra tấn
đối với các rối loạn tâm lý thông dụng trong thế kỷ 18 ở Âu Châu.

1. Quan điểm Y học

Khi một người có
triệu chứng mắc bệnh lao, chúng ta thường tìm vi trùng lao trong cơ thể người
ấy. Tương tự, quan điểm y học về tình trạng bất bình thường (medical model of
abnormality) cho rằng khi một cá nhân có các triệu chứng rối loạn tâm lý, thì
nguyên nhân sâu xa sẽ được tìm thấy nhờ cuộc khám nghiệm cơ thể của người ấy,
như tình trạng mất cân bằng hormone, tình trạng thiếu hóa chất, hoặc tổn thương
ở bộ phận nào đó trong cơ thể chẳng hạn. Thực ra, khi nói “bệnh” tâm trí, “các
triệu chứng” của hành vi ứng xử bất bình thường và “bệnh viện tâm thần” chẳng
hạn, chúng ta sử dụng thuật ngữ có liên hệ đến quan điểm y học.

* Tarantism: Một chứng bệnh đặc trưng bởi động lực thúc giục nhảy nhót
cuồng loạn và không kiềm chế được, phổ biến trong nạn dịch ở miền Nam Italia từ
thế kỷ 15 đến 17, và người thời bấy giờ tin rằng là hậu quả nốt đốt của một
loài nhện cái (chú của người dịch).

Như sẽ thảo luận
sau, bởi vì nhiều loại hành vi ứng xử bất bình thường có liên quan đến các
nguyên nhân sinh lý, cho nên quan điểm y học dường như là một khảo hướng hợp
lý. Thực tế, quan điểm y học quả là một tiến bộ quan trọng so với lối giải
thích hành vi ứng xử bất bình thường theo óc mê tín dị đoan. Tuy vậy, quan điểm
này cũng bị nhiều phê phán nghiêm trọng. Một mặt, có nhiều trường hợp trong đó
người ta không tìm ra được nguyên nhân sinh lý nào gây ra tình trạng bất bình
thường cả, và như vậy là trái với giả định căn bản của quan điểm y học. Các phê
phán khác cũng quan trọng ngang như thế, dù kém hiển nhiên hơn nhưng lại hàm
súc nhiều ý nghĩa. Thí dụ, một số nhà phê bình đã phản đối cách dùng thuật ngữ
“bệnh” (illness), cho rằng nó hàm ý rằng ở một cá nhân xuất hiện một tình trạng
gì đó “bất ổn”, một tình trạng đang cần được chữa trị. Lối sử dụng thuật ngữ
như thế khẳng định rằng những người có hành vi ứng xử bất bình thường thiếu khả
năng kiểm soát được hành động của mình, và như vậy họ không chịu trách nhiệm
đối với các hành động ấy – và rằng bất kỳ lối chữa trị nào cũng đều hoàn toàn
thuộc quyền quyết định của người khác (theo giả thuyết của quan điểm y học,
những “người khác” có quyền sinh sát ấy chính là các bác sĩ).

2. Quan điểm phân
tâm

Xét bề ngoài, cuộc
đời của Judy không khác bao nhiêu so với mọi người. Tuy vậy phải chăng một số
phương diện trong cuộc sống quá khứ trước đây của bà, đến chính bản thân bà
cũng không biết rõ, đã khiến cho bà có hành vi ứng xử kỳ lạ như vậy? Quan điểm
phân tâm về hành vi ứng xử bất bình thường cho rằng nguyên nhân đó có thể xảy
ra.

Trong khi quan điểm
y học cho rằng các nguyên nhân sinh lý là nguồn gốc gây ra hành vi bất bình
thường, thì quan điểm phân tâm (psycho analytic model) chủ trương rằng hành vi
ứng xứ bất bình thường phát sinh từ các xung đột trong thời thơ ấu do những
khao khát chóng đối liên quan đến tình dục và tính gây hấn. Như chúng ta đã
thảo luận ở chương 11, Freud tin rằng trẻ trải qua một số giai đoạn trong đó
các xung động tình dục và gây hấn xuất hiện dưới các hình thức khác nhau và cần
phải được giải quyết dứt khoát. Nên các xung đột trong thời thơ ấu ấy không
được giải quyết thỏa đáng, chúng sẽ ẩn nấp trong vô thức, đế rồi có dịp chúng
sẽ xuất hiện dưới dạng hành vi ứng xử bất bình thường lúc trưởng thành.

Để tìm hiểu nguồn
gốc gây ra rối loạn tâm lý của một cá nhân, quan điểm phân tâm chủ trương tìm
hiểu cặn kẽ diễn biến cuộc đời của người ấy hồi nhỏ tuổi. Thí dụ, nếu chúng ta
biết thêm nhiều chi tiết hơn nữa về thời thơ ấu của Judy Smith, chúng ta có thể
khám phá được những kinh nghiệm nào đã gây ra những mối bất an và xung đột khó
giải quyết ở tuổi trưởng thành của bà. Dĩ nhiên, rất khó minh chứng một quan hệ
trực tiếp giữa các kinh nghiệm thơ ấu với các hành vi bất bình thường sau này –
và đây chính là một trong những lý lẽ phê phán chủ yếu đối với lý thuyết phân
tâm. Bởi vì không có một phương thức dứt khoát nào nối kết các kinh nghiệm thơ
ấu của con người với các hành vi bất bình thường của họ lúc trưởng thành, nên
chúng ta sẽ không bao giờ dám chắc rằng các cơ chế đối phó do lý thuyết phân
tâm đề nghị là chính xác. Ngoài ra, giống như quan điểm y học lý thuyết phân
tâm cũng cho rằng con người không đủ khả năng chi phối hành vi của bản thân và
rằng các hành vi ấy được hướng dẫn bởi các xung động vô thức. Và do đó, hàm ý
rằng việc chữa trị lệ thuộc vào con người chứ không lệ thuộc vào các sự kiện
phô bày qua hành vi của họ.

Ngược lại các đóng
góp của lý thuyết phân tâm thật là lớn lao. Hơn bất kỳ quan điểm nào về hành vi
ứng xử bất bình thường, quan điểm này nêu bật sự kiện con người có cuộc sống
nội tâm hàm súc và phong phú, và rằng các kinh nghiệm trước đây trong cuộc sống
có thể ảnh hưởng sâu sắc đến hoạt động tâm lý hiện thời của con người.

3. Quan điểm hành
vi ứng xử

Quan điểm y học và
quan điểm phân tâm có chung cách nhìn đối với các rối loạn tâm lý biểu hiện qua
hành vi ứng xử. Cả hai quan điểm đều xem các hành vi bất bình thường là các
triệu chứng (symptoms) của một rối loạn căn bản nào đó. Ngược lại, quan điểm
hành vi ứng xứ về tình trạng bất bình thường (behavioral model of abnormality)
cho rằng bản thân hành vì mới chính là rối loạn cần phải giải quyết. Theo các
lý thuyết gia này, người ta không cần phải tìm hiểu vượt ra ngoài phạm vi biểu
lộ các hành vi bất bình thường của con người, hoặc không cần phải tìm hiểu vượt
ra ngoài phạm vi hoàn cảnh có thể tìm hiểu được này, và chính cái hoàn cảnh này
thực ra đã làm biến đổi hành vi của con người.

Vận dụng các nguyên
tắc tiến trình học hỏi mà chúng ta đã thảo luận ở Chương 5. Các lý thuyết gia
hành vi có thể giải thích được nguyên nhân khiến cho con người có hành vi ứng
xử bất bình thường – hoặc bình thường. Cả hai loại hành vi bình thường cũng như
bất bình thường đều được xem là các phản ứng tiêm nhiễm qua kinh nghiệm quá khứ
và được định hướng phát sinh trong hiện tại bởi những kích thích xuất hiện
trong hoàn cảnh sống của con người Thật ra, trong hình thức cực đoan của nó, lý
thuyết hành vi bác bỏ quan niệm cho rằng điều quan trọng là phải tìm hiểu xem
con người đang suy nghĩ điều gì. Mà điều tối hệ trọng theo các lý thuyết gia
hành vi là phải tìm hiểu xem người ta đã tập nhiễm hành vi bất bình thường ra
sao để giải thích cho được nguyên nhân gây ra hành vi ấy. Thí dụ, quan điểm
hành vi sẽ giải thích trường hợp tránh né tiếp xúc với người lạ gây ra bởi tình
trạng vụng về trong khả năng giao tế xã hội. Trường hợp này có thể chữa trị
bằng cách dạy cho cá nhân ấy các kỹ thuật mào đầu cuộc đối thoại, vận dụng các
biểu lộ nét mặt thích hợp, và hành xử như là một người biết lắng nghe. Ngược
lại, các khảo hướng khác sẽ nỗ lực xác định các nguyên nhân căn bản khiến cho
một người có hành vi tránh né tiếp xúc với người khác.

Sự nhấn mạnh vào
hành vi công khai quan sát được chính là ưu điểm lớn nhất cũng là nhược điểm
lớn nhất của quan điểm tác phong. Do chú trọng đến hiện tại, nên quan điểm này
là một quan điểm chính xác và khách quan nhất trong việc chẩn đoán các biểu
hiện của hành vi ứng xử bất bình thường, thay vì xây dựng giả thuyết về một cơ
chế vô hình, căn bản, và tinh vi để giải thích hành vi ứng xử bất bình thường,
các lý thuyết gia tác phong chỉ chú trọng đến các hành vi mới vừa diễn ra tức
thời. Họ đã xây dựng được nhiều kỹ thuật (đề cập ở chương kế tiếp) chữa trị
thành công các hành vi bất bình thường.

4. Quan điểm tiến
trình trí tuệ

Giống như lối giải
thích của quan điểm y học và quan điểm phân tâm, các lý thuyết tác phong xem
hành vi của con người gây ra bởi các nhân tố phần lớn vượt khỏi phạm vi kiểm
soát của họ. Nhưng đối với nhiều nhà phê bình thì một sự kiện mà chúng ta không
thể bỏ qua được là trên thực tế con người có những ý nghĩ vừa phức tạp vừa
không quan sát được ảnh hưởng đến hành vi cư xử của mình.

Để hưởng ứng các ưu
tư đó, hiện nay một số lý thuyết gia vận dụng quan điểm tiến trình trí tuệ để
giải thích tình trạng bất bình thường (cognitive model of abnormality). Thay vì
chỉ xét đến hành vi bề ngoài như quan điểm tác phong truyền thống, quan điểm
này giả định rằng các tiến trình trí tuệ (cognitions, tức là các ý nghĩ và niềm
tin của con người) là nguồn gốc phát sinh hành vi của con người. Mục tiêu căn
bản của việc chữa trị hành vi ứng xử bất bình thường theo quan điểm tiến trình
trí tuệ là công khai dạy người ta lối tư duy và niềm tin mới. Bởi vì quan điểm
này xem tiến trình học tập là một thành phần trọng yếu, nên nó được xem là khảo
hướng trí tuệ – tác phong (cognitive – behavioral approach).

Chẳng hạn, hãy tìm
hiểu trường hợp một sinh viên có ý nghĩ sai lầm rằng “kỳ thi này quyết định
tương lai của tôi” vào bất cứ kỳ thi nào, và do hậu quả lo âu quá mức cô không
thế nào thi triển hết sở năng của mình được. Theo khảo hướng tiến trình trí
tuệ, người sinh viên này nên được truyền thụ một lối suy nghĩ khác (và thực
tiễn hơn) là: “toàn bộ tương lai tôi không lệ thuộc vào kỳ thi duy nhất này”.
Mặc dù các nguyên tắc căn bản của lý thuyết tiến trình học tập được vận dụng,
nhưng mục tiêu cải biến hành vi ở đây chính là thay đổi cách tư duy, cải biến ý
nghĩ. Sự dung hòa hai khảo hướng tác phong và tiến trình trí tuệ đã dẫn đến
những tiến bộ quan trọng trong việc chữa trị các rối loạn tâm lý, như chúng ta
sẽ thấy ở chương 13.

5. Quan điểm nhân
bản

Bạn có thể thắc mắc
tự hỏi liệu có một quan điểm nào xem con người có đầy đủ khả năng kiểm soát
hành vi của mình không. Đó là một nghi vấn hợp lý sau khi đã tìm hiểu qua 4
quan điểm mà chúng ta vừa thảo luận. Theo các khảo hướng ấy, cá nhân dù nhiều
hay ít đều bị xem là quân tốt đen, bị vây hãm bởi các rối loạn sinh lý, các
xung đột vô thức, các kích thích trong hoàn cảnh sống, hoặc các lối suy nghĩ
sai lạc chúng chi phối và thúc đẩy hành vi phát sinh.

Ngược lại, các nhà
tâm lý tán thành quan điểm nhân bản về tình trạng bất bình thường (humanistic
model of abnormnality). Chú trọng đến khả năng kiểm soát và trách nhiệm mà con
người phải đảm nhận đối với hành vi của bản thân họ, cho dù hành vi ấy là bất
bình thường đi nữa. Quan điểm nhân bản chú trọng đến thứ nhân cách độc đáo chỉ
con người mới có, tức là trên căn bản xem con người tư duy hợp lý, được định
hướng nhắm đến một ngoại giới gồm các tương tác xã hội, và được thúc đẩy phải
sống hòa thuận với tha nhân.

Mặc dù có rất nhiều
lý thuyết nhân bản khác biệt nhau, nhưng nói chung các lý thuyết này đều chú
trọng vào mối quan hệ của con người với thế giới chung quanh, vào những cách
thức mà con người nhận định bản thân trong mối quan hệ với tha nhân và nhận
định chỗ đứng của bản thân họ trong cái thế giới ấy theo ý nghĩa triết học. Mọi
người đều hiểu rõ cuộc sống và bản thân mình, chính điều này khiến con người ra
sức tìm hiểu ý nghĩa cuộc sống và giá trị bản thân. Hành vi ứng xử gọi là bất
bình thường chỉ là một dấu hiệu cho thấy tình trạng không đủ khả năng thỏa mãn
những thứ nhu cầu và năng lực nhân bản ấy của con người. Ngoài ra, khảo hướng
nhân bản có một quan điểm ít hợp lý hơn nhiều đối với hành vi bất bình thường
so với các khảo hướng khác. Thay vì chủ trương rằng việc “chữa trị là cần
thiết, quan điểm nhân bản cho rằng nói chung con người có khả năng đặt giới hàm
cho hành vi chấp nhận được đối với bản thân. Bao lâu họ không làm điều gì tổn
thương cho người khác và gây khốn khổ cho bản thân, thì bấy lâu người ta phải
được tự do chọn lựa thái độ sống. Chỉ khi nào con người cảm thấy hành vi ứng xứ
của mình cần được cải sửa thì họ mới phải quan tâm đến việc đảm nhận trách
nhiệm cải sửa ấy. Phương pháp thực hiện việc cải sửa ấy là thăm dò để tìm cho
được phương thức nào giúp con người đạt được mức tự thỏa mãn cao hơn.

Như vậy, quan điểm
nhân bản tìm hiểu hành vi ứng xử bất bình thường dưới một nhãn quan tích cực
hơn các quan điểm mà chúng ta đã thảo luận trên đây. Thay vì giả định rằng có
điều gì bất ổn đới với một cá nhân, các lý thuyết gia nhân bản xem hành vi ứng
xử bất bình thường như là một phản ứng có thể hiểu được đối với các định hướng
phát sinh trong đời sống hàng ngày của con người. Ngoài ra, quan điểm nhân bản
cho rằng con người có khá nhiều khả năng kiểm soát cuộc sống của mình và có khả
năng tìm hiểu để có thể quyết định chọn lựa hợp lý nhằm khắc phục các tình
huống khó khăn gặp phải.

Quan điểm nhân bản
cũng không tránh khỏi bị phê phán. Quan điểm này đã bị chỉ trích vì thái độ tin
cậy vào các thông tin thiếu khoa học và không thể chứng minh được, cũng như
cách trình bày mơ hồ gần như có tính triết lý về các khái niệm như niềm khao
khát của con người và “sự thỏa mãn các nhu cầu của nhân loại”. Dù bị phê phán
như thế, lý thuyết nhân bản cống hiến một quan điểm nhấn mạnh đến những khía
cạnh độc đáo của nhân loại cũng như đề nghị nhiều biện pháp quan trọng nhằm
giúp đỡ cho những người bị các rối loạn tâm lý.

6. Quan điểm văn
hóa xã hội

Quan điểm văn
hóa xã hội về tình trạng bất bình thường (socio–cultural model of abnormality) giả định rằng hành vi ứng xử
của con người – cả bình thường lẫn bất bình thường – đều được định hình bởi
tầng lớp xuất thân của gia đình, xã hội, và nền văn hóa mà con người đang sống.
Tất cả chúng ta đều là một phần tử trong một hệ thống xã hội bao gồm gia đình,
bạn bè, người quen biết, và thậm chí những người xa lạ; và các loại quan hệ nảy
sinh với tha nhân như thế có thể tạo điều kiện cho các hành vi bất bình thường
và thậm chí còn khiến cho các hành vị này phát sinh nữa. Như vậy, theo quan
điểm văn hóa xã hội thì các loại căng thẳng và xung đột mà con người trải qua –
không liên hệ đến các tiến trình vô thức, mà là một bộ phận trong các tương tác
thường ngày với hoàn cảnh sống của con người – có thể kích thích và duy trì các
hành vi bất bình thường.

Một số người đề
xướng quan điểm này còn chủ trương cực đoan rằng trên thực tế không có loại
hành vi nào là bất bình thường cả. Mặc dù những người vi phạm các nguyên tắc xã
hội có thể bị xã hội gọi là có hành vi bất bình thường, nhưng thực ra những cá
nhân ấy không có gì bất ổn cả. Đúng ra, chính xã hội mới có điều bất ổn bởi vì
nó không sẵn lòng khoan dung đối với các hành vi lệch lạc.

Để bênh vực lập
trường cho rằng các nhân tố văn hóa xã hội định hình hành vi ứng xứ bất bình
thường, các lý thuyết gia viện dẫn các số liệu thống kê cho thấy một số hành vi
bất bình thường thịnh hành ở một số xã hội hơn so với các xã hội khác và thời
kỳ kinh tế suy sụp thường đi đối với tình trạng xuống dốc trong đời sống tâm lý
mọi người nói chung.

Thí dụ, các phần tử
thuộc các tầng lớp có tình trạng kinh tế xã hội thấp kém thường dễ mắc phải
chứng tâm thần phân liệt hơn so với tầng lớp giàu sang, và tỷ lệ người da đen
bị cưỡng bách nhập viện vì các rối loạn tâm lý cao hơn người da trắng. Lý do có
lẽ liên hệ đến cách nhận định của những người chẩn đoán đối với hành vi bất
bình thường. Những người chẩn đoán này thường là các bác sĩ tâm thần và các nhà
tâm lý vốn là người da trắng và xuất thân từ các tầng lớp thượng lưu trong xã
hội. Mặt khác, có lẽ các phần tử thuộc tầng lớp thấp kém về kinh tế xã hội chịu
đựng nhiều stress hơn so với những người thuộc tâng lớp thượng lưu. Dù nguyên
nhân có là gì đi nữa, thường vẫn có một mối quan hệ giữa các nhân tố văn hóa xã
hội với các hành vi bất bình thường, và mối quan hệ ấy có lẽ là mối quan hệ
nhân quả.

Giống như các lý
thuyết khác, quan điểm văn hóa xã hội không hoàn toàn hợp lý. Có rất nhiều cách
giải thích khác đối với mối quan hệ giữa hành vi bất bình thường với các nhân
tố xã hội. Thí dụ, so với tầng lớp thượng lưu những người thuộc các tầng lớp
thấp kém thường không chịu chữa trị, mãi đến khi các triệu chứng trở nên khá
nghiêm trọng họ mới chịu chữa trị, và đến lúc ấy thực chất họ đã bị bệnh nặng
rồi. Ngoài ra, các lý giải theo quan điểm vãn hóa xã hội tương đối ít cống hiến
một hướng dẫn trực tiếp cho việc chữa trị những cá nhân có triệu chứng bị rối
loạn tâm trí, bởi vì trọng tâm của các lý giải này hướng vào các nhân tố xã hội
có tính bao quát hơn.