Cừu nhị quỷ[142]

[142] Nghĩa là: hai loại
quỷ báo ân, báo oán.

Về chuyện thi cử thời xưa, ít nhất là khoảng đầu đời nhà
Thanh, thậm chí xa hơn một chút là khoảng cuối đời nhà Minh, trong xã hội đã có
quy định bất thành văn là vào đêm trước khi các thí sinh đến ứng thi, trong khu
vực coi thi phải tổ chức nghi lễ mời hai loại quỷ báo ân và quỷ báo oán về chứng
kiến. Nghe nói, vào buổi tối hôm đó, các vị quan chức đến tham dự phải mặc quan
phục rất long trọng, thắp hương thành kính mời các vị “quỷ thần” có liên quan từ
khắp các ngả đường đến chứng kiến. Những vị “quỷ thần” tới tham dự có thể được
phân làm ba loại lớn như sau: loại thứ nhất là thần Thiên địa anh minh, chuyên
đến trường thi giúp các vị quan quản lý trật tự, chủ trì công đạo, loại này thuộc
về công lý. Một loại khác là hồn ma tổ tiên các gia đình có con em đến dự thi,
lũ lượt kéo nhau tới trường thi để động viên, cổ vũ con cháu của mình. Tuy
nhiên, trà trộn vào nhóm những hồn ma này còn có nhiều tiểu nhân vô công rồi
nghề cũng ra điều tò mò, lo lắng lắm, đứng ngoài ngó ngó, trông trông vào bên
trong. Tất cả bọn họ nói cho cùng cũng chẳng giúp được gì cho việc thi cử, thậm
chí có không ít hồn ma còn đứng chen lấn trong phòng của quan coi thi. Mọi sự
công - tư đều được xem xét cẩn thận, chu đáo và cũng rất phân minh. Loại thứ nhất
thì dùng cờ màu đỏ, loại thứ hai thì dùng cờ màu xanh, còn loại thứ ba chính là
“ân oán nhị quỷ”, tức là những hồn ma có ân, có oán với thí sinh hoặc gia chủ của
thí sinh, và đơn thuần xuất phát từ ân oán cá nhân mà đến trường thi để gây
sóng gió, tạo thêm khó khăn cho sĩ tử. Nhưng sự xuất hiện của loại hồn ma này
dường như lại hợp ý trời, được lòng thiên tử, vì vậy, rất có thể thực tế nhân vật
lại chính là các vị quỷ thần. Tuy bọn họ một bên là ân, một bên là oán, vị trí
tương phản, mâu thuẫn, đối lập nhau, nhưng khi dẫn họ vào trường thi thì không
phân biệt khu vực, tất cả đều dùng cờ màu đen cả. Các quân sĩ sợ các vị quỷ thần
không tìm thấy cổng lớn của trường thi, một mặt vẫy cờ ở chốn u minh, một mặt
còn phải kêu gào thảm thiết: “Ai có ân báo ân, có oán báo oán...” Trong chốc
lát, từ bốn phía bỗng ào ào kéo đến các đội quân quỷ thần, ai nấy đều cầm trên
tay lá cờ biểu của mình với màu sắc khác nhau, hăm hăm hở hở tiến vào cổng
chính. Và ngay sau đó, các vị quân lính sẽ đem ba loại cờ biểu cắm vào bốn góc
của trường thi. Dấu hiệu đó ám chỉ các vị thần linh hay ma quỷ đều đã đến đông
đủ và đứng vào đúng vị trí của mình rồi. Đến ngày hôm sau, các thí sinh mới điểm
danh vào phòng thi, còn hiện tại thì có một hoặc vài vị ngồi sẵn trong phòng
thi để chờ đợi.

Câu chuyện này có lẽ đã làm cho người đọc, người nghe cảm thấy
rất hoang đường và có phần rợn tóc gáy, nhưng đây không phải chuyện tự nhiên mà
có. Từ hàng ngàn năm nay, các câu chuyện ly kỳ cổ quái xảy ra ở trong và ngoài
trường thi không phải là hiếm. Nếu như có người muốn viết về lịch sử các câu
chuyện ma quỷ ở trường thi của Trung Quốc, chẳng hạn như “có ma” hay “ma trêu”
thì đều giống nhau ở chỗ là không dễ mà có thể bỏ qua tình tiết này được.

1

Việc thi cử diễn ra sớm nhất có thể nói là vào thời nhà Tùy,
nhưng từ thời nhà Tùy đến nhà Đường rồi đến nhà Tống, những câu chuyện ma quỷ ở
trường thi không thể so bì với thời Minh - Thanh. Tuy nhiên, có một chi tiết
khác biệt là ma quỷ ở đây không phải phân thành ba loại như trên mà có khoảng bốn
loại.

Một loại có thể nói đến là “ma giúp đỡ”, dùng thân phận đặc
biệt của mình để làm một số việc giúp đỡ các thí sinh mà người thường không thể
làm được. Vi Huyến, người nhà Đường trong Lưu tân khách gia thoại lục[143] dẫn ra một câu chuyện như
sau: “Quách Thừa Hỗ đi ứng thi, khi nộp bài thi đã nộp nhầm cuốn binh thư mà mình
yêu thích lên và để bài thi của mình trong một cái giỏ ở phòng thi. Khi anh ta
đứng ở cổng trường thi đi đi lại lại, một lão sứ đứng bên cạnh hỏi rõ sự tình,
rồi nói có thể giúp anh ta, nhưng phải trả tiền thù lao là ba vạn. Ngày hôm đó,
mọi việc được giải quyết êm đẹp. Khi Quách Thừa Hỗ đem tiền đến nhà lão sứ, lúc
này mới phát hiện ra chủ nhân của ngôi nhà nghèo khổ đó đã chết được ba ngày,
chính vì không có tiền nên chưa thể chôn cất được.” Những câu chuyện như thế về
sau vẫn còn tồn tại, nhưng tình tiết thì ngày càng ly kỳ hơn. Như ở thời Nam Tống,
trong Di kiên bính chí của Hồng Mại, tập bảy, Tề thập cửu lang có
kể lại một câu chuyện không đơn giản chỉ là chuyện đổi bài thi. Thí sinh Lỗ mỗ
sau khi ra khỏi trường thi mới nhớ ra lúc làm thơ đã quên không gieo vần vận,
thế là có một tiểu sứ lấy trộm bài thi ra cho anh ta, sau khi chỉnh sửa xong liền
đem về để ở chỗ cũ. Tiểu sứ này nhiều năm trước chết ở trường thi, vì nghĩ đến
gia cảnh nghèo khó của mình nên đã ngấm ngầm giở trò ma mãnh để giúp đỡ gia đình.
Mà đã có thù lao thì đó lại là việc làm ăn buôn bán rồi, về lâu về dài có thể sẽ
trở thành một nghề làm ăn theo mùa vận. Nhưng hồn ma mới chết mà có thể dùng
“phép vận chuyển”, có thể vận khí di chuyển trong không trung như vậy thì quả
thực cũng rất hiếm gặp, hơn nữa đến cả bài thi cũng có thể ăn cắp ra ngoài thì
còn chuyện gì là không làm được nữa đây!

[143] Nghĩa là: ghi lại
câu chuyện khách đến nhà họ Lưu.

Loại ma quỷ thứ hai cũng tương tự như “ma giúp đỡ” nhưng
tính chất lại đối lập hoàn toàn. Việc thường làm nhất của loại ma quỷ này là nịnh
bợ kẻ có quyền thế, không phiền thì có thể gọi là “ma bợ đỡ”. Cuốn thứ hai, Thiệu
võ thí viện trong tập Di kiên chi ất có đoạn kể lại: “Mùa thu tháng
Tám năm Thuần Hy thứ mười ba, Phúc Kiến thiệu võ đang thi đấu, có một vị Sử có
khả năng nhìn thấy ma, nhưng không nhìn rõ mà chỉ thấy có một vật đen từ trên
không rơi xuống, dáng mạo giống như ma, mang theo “đương tam” (hơn hai mươi đồng
tiền lớn), rồi để ngay ngắn ở trên bàn. Con ma này đi qua các bàn của thí sinh,
thi thoảng nở một nụ cười vui sướng, để một đồng tiền ở đầu án rồi đi. Khi hơn
hai mươi đồng tiền được đặt hết thì dùng trượng đánh đuổi những người không được
nhận tiền, những sĩ tử và kẻ đầy tớ đứng hầu bên cạnh hoặc bị đánh, hoặc bút
rơi mà bọn họ không hề có cảm giác gì. Rồi vị Sử này nghĩ: “Những người được tiền
thì sẽ được tiến cử, còn những kẻ bị đánh thì sẽ bị loại khỏi khoa thi!” Rồi đi
đến bảng niêm yết, quả nhiên đúng như dự đoán, những người thi đậu đều là “người
có tiền”, còn kẻ thi rớt là những người ngược lại.” Cũng có cốt truyện giống
như câu chuyện vừa kể trên đây, vào thời nhà Minh, lại có loại ma vào trường
thi “cắm cờ”, người trúng cử ở trên đầu sẽ cắm cờ màu đỏ, người bị loại cắm cờ
màu trắng, tuy đã tránh việc bị lầm tưởng là vật cản đường, nhưng lại làm cho
người ta hoài nghi rằng đấy chính là ma bị cọp vồ vào trường thi[144]. Loại
ma bợ đỡ này không thu phí, theo đánh giá thì chúng không phải do Thượng Đế
phái xuống. Giữa chốn trần gian thường có một loại người tiểu nhân, gặp người
có lợi thế hoặc sắp có lợi thế liền bỏ hết sĩ diện của bản thân mà bám đuôi cầu
cạnh người ta, thực ra thì chưa chắc đã có lợi lộc gì, nhưng chúng vẫn không từ
bỏ cái hành vi hèn hạ đó. Ma bợ đỡ cũng giống loại người này, chỉ khác ở chỗ là
nó có thể nhìn thấy khí âm dương thịnh suy trên người của các thí sinh, điều mà
kẻ tiểu nhân ở chốn trần gian không thể nhìn thấy được.

[144] Vương Triệu Vân,
người đời Minh, trong Huy lộc tân đàn,
quyển thượng, Phốc bạo tự nhập trường
có ghi lại, nhìn chung có sự không giống nhau, là cắm cờ đỏ kèm theo cờ vàng
thì sẽ đăng khoa, nếu chỉ cắm cờ đỏ không có cờ vàng thì cuối cùng cũng có tên
trong bảng thứ hai.

Trước khi các thí sinh bắt đầu làm bài thi, việc trúng cử
hay không đã được sắp đặt trước, bất luận là nhân lực hay thiên lực, đều làm
cho nhân khí của người bị suy yếu dần. Hồng Mại từng cảm khái và viết rằng: “ở
phương Tây có người đã khẳng khái viết một bài nói về quy chế thi cử ở Trung Quốc,
người đó cho rằng việc lựa chọn nhân tài trong các trường thi ở Trung Quốc là một
việc làm rất cao minh, nhờ đó đã chọn ra được nhiều nhân tài lỗi lạc phục dịch
đất nước.” Mấy câu khen ngợi này đã làm không ít học giả của chúng ta phấn khởi
mà lựa chọn dùng làm dẫn chứng để tự hào lấy vài ngày. Nhưng đối với những bất
cập trong trường thi như đã xảy ra ở thời Nam Tống khiến nhiều người tỏ ra thất
vọng ghê gớm đối với việc lựa chọn nhân tài cho đất nước, thì tuyệt nhiên không
thấy họ nhắc đến, và giả như có nhắc đến thì họ cũng khéo léo dẫn dắt và quy kết
nguyên nhân tất cả là do ý trời, không liên quan đến các nhân tài. Trong truyện
mặc dù có gây kích động một chút, nhưng huynh đệ, phụ tử nhà họ Hồng vẫn được
coi là hiển thần. Vì thế, những điều vừa nói cũng không hẳn là đều xuất phát từ
sự căm tức.

Ngoài ra còn có loại ma khác, giống như những phần tử “phản
động”, hành động theo hướng lưu manh, vô lại, đã chết mà vẫn không chịu yên,
không có bản lĩnh đi tìm oan gia để tính sổ, thì lại đem tà khí gieo rắc lên những
sĩ tử vô tội. Kiểu này có thể gọi là “ma vô lại”. Thời nhà Tống, trong Nhàn
song quát dị chí của Lỗ Ứng Long có ghi: “Trường thi Gia Hưng trước đó từng
là kham viện, nơi thẩm vấn, điều tra phạm nhân, có nhiều người không chịu nổi cực
hình mà chết ở đây. Sau khi chuyển thành trường thi, các oan hồn bắt đầu quấy
phá. Mỗi lần thi có khoảng gần hai nghìn người, thường xuyên có thí sinh bị ma
hại chết ở căn phòng thứ ba cạnh hành lang phía tây. Sau đó có một vị khảo quan
nằm mộng thấy có người tự xưng là “tướng quân trường thi” nói: “Ta chết tại nơi
đây, nay đã làm thần. Mỗi một thí sinh chết ở trường thi này đều là hậu bối của
ta. Nếu lập miếu ở góc phía tây bắc, sẽ tránh được chuyện này.” Và thế là quan
địa phương vì “ma vô lại” mà lập miếu thờ, các sĩ tử đến thi, đều không quên
chuẩn bị kim tiền, cầu phúc âm bảo hộ. Thí sinh chết ở trường thi không những
không giảm bớt mà còn xảy ra liên tiếp, không chỉ có một hai lần, mà nhiều
không kể hết.” Trong văn học, những câu chuyện kiểu như thế này quả thực không
phải hiếm gặp. Đem cái oan ức, tội lỗi xảy ra ở trường thi đổ hết lên đầu ma quỷ,
sau đó yêu cầu thí sinh đến dự thi phải cầu bình an, nghĩ ra được chiêu trò lừa
ma gạt quỷ như thế này, quan viên triều đình quả thực là thông minh hơn người.
Thế là ác quỷ chuyên làm chuyện quấy phá người nay lại trở thành thần bảo hộ của
trường thi, chính là nha dịch phụ trách việc trị an trong thành, chỉ cần nộp một
hào phí bảo hộ thì sẽ không bị gây thêm phiền hà nữa.

Còn có một loại ma rất kỳ lạ. Sự xuất hiện của loại ma này
không những có liên quan đến vận mệnh của các thí sinh, mà chủ yếu là dự báo điều
hung đến với đám quan coi thi vô đạo trong thành. Thời nhà Thanh, mỗi cuộc thi
lớn đều có loại ma quỷ kỳ dị này đến giở trò quấy phá. Trong Tam cương thức
lược của Đổng Hàm, cuốn ba, Hương vi dị biến có đoạn viết: “Suốt mười
bốn năm Thuận Trị, một ngày trước hôm diễn ra kỳ thi Hương ở Giang Nam, bỗng
sương giá kéo đến dày ba tấc, phủ kín cả trường thi, ma quỷ khóc than không ngớt.
Sau khi bảng danh sách thí sinh trúng tuyển được công bố, chủ khảo tính mưu bầy
kế tìm cách ăn tiền hối lộ của thí sinh. Cảnh người nhà cùng sĩ tử kéo nhau đến
nhà quan phủ đông như nêm, cuối cùng lựa chọn ra trong số đó mười tám người được
coi là thi đỗ, cảnh tượng huyên náo như bán mua ngoài đường, ngoài chợ.” Cống
Viên ở Bắc Kinh thời nhà Thanh còn lưu lại một truyền thuyết về “đại đầu quỷ”
có quan hệ mật thiết với những vụ án trường thi như đã nói ở trên. Tiết Phúc
Thành trong Dung am bút ký, cuốn ba, Mậu Ngọ khoa trường chi án có
đoạn viết: “Vào một buổi chiều tà của tám năm về trước, ở Hàm Phong bỗng nhiên
vọng lại những âm thanh như tiếng khóc than thảm thương kỳ lạ, người ta đồn rằng
âm thanh đó chính là dấu hiệu chứng tỏ đại đầu quỷ xuất hiện. Các đạo sĩ trong
vùng đều khẳng định: “Đại đầu quỷ không dễ dàng vào được Cống Viên gây náo loạn!”[145]
Thế nhưng, kết quả lại cho thấy những phán đoán ban đầu của đạo sĩ là hoàn toàn
sai lệch. Năm đó, tại trường thi bất ngờ xảy ra biết bao chuyện lạ. Trong thi cử
mà cảnh tượng mua quan bán tước diễn ra công khai như họp chợ giữa đường. Hình
thức thì vẫn có các quan chủ quản đứng bên ngoài giám sát, trông coi, nhưng thực
chất bên trong thì sĩ tử và quan chủ khảo vẫn miệt mài thương lượng. Sau một hồi
lâu “thi cử” mệt nhoài, cuối cùng cũng chọn ra được hơn mười người “xứng
đáng”.” Trong chuyện này không ai có thể biết được liệu giữa tiếng khóc ma quái
kia cùng với sự xuất hiện của đại đầu quỷ và bè cánh quan chủ khảo có quan hệ
ràng buộc hay không? Thật không ai có thể đưa ra câu trả lời chính xác. Chỉ có
điều, nếu đại đầu quỷ không xuất hiện thì làm sao quan quản thi có cơ hội phô
diễn những chiêu trò bịp bợm, lừa gạt trắng trợn của mình. Để có câu trả lời
thích đáng cho vấn đề nêu trên, thiết nghĩ ngoại trừ những người trong cuộc ra
thì chắc hẳn không ai có bản lĩnh dám công khai mọi chuyện!

[145] Căn cứ theo Châu lô bút ký của Tôn Tuyên, nói đại
đầu quỷ là “mắt đỏ mở ra, đầu to hơn đầu của người bình thường vài lần”, mà còn
hiện hình ngay tại phòng của khảo quan.

Tuy nhiên, ma quỷ trong trường thi đương nhiên không chỉ có
loại này. Có thể dẫn ra đây một vài ví dụ điển hình khác, như trong tập một của
cuốn Di kiên bính chí có đoạn viết về trường thi Lâm An: “Trong thời
gian sĩ tử làm bài thi, có người trông thấy một người đàn ông và một người phụ
nữ dắt tay nhau tự do, thoải mái bước vào khu vực thi, lại có người nhìn thấy một
đàn ngỗng trắng, hay có khi là một phụ nữ búi tóc cao, ngồi trên lan can, không
nhìn thấy chân, lúc ẩn, lúc hiện, kỳ lạ vô cùng...” Những câu chuyện ma quái kiểu
này cũng chẳng khác cảnh tượng người nông dân đuổi nhầm lợn vào trường thi, câu
chuyện chẳng liên quan đến thi cử học hành mà chủ yếu chỉ là muốn mang đến một
sự sôi nổi, náo nhiệt cho trường thi vốn quá trầm lắng mà thôi.