1

Tôi gặp lão lần đầu tiên ở Piraeus. Tôi định đáp tàu
đến Crete và tôi xuống bến cảng. Đã sắp rạng đông và trời đang mưa. Một ngọn
gió xirôccô thổi mạnh, tạt bụi sóng vào đến tận cái tiệm cà phê nhỏ, cửa kính
đóng chặt. Tiệm cà phê sực mùi rượu, ngải đắng, và hơi người làm các cửa sổ mờ
mờ ướt vì khí lạnh bên ngoài. Năm sáu thủy thủ đã qua đêm ở đây, mình ủ kín
trong những chiếc áo vét cài chéo bằng da dê thuộc màu nâu, đang uống cà phê hoặc
rượu ngải đắng, phóng mắt qua cửa sổ mờ sương nhìn ra biển. Cá hoảng loạn vì những
cơn sóng dồi lồng lộn đã trốn biệt xuống đáy sâu chờ đến khi nào mặt biển bên
trên trở lại tĩnh lặng. Dân chài tụ tập đầy các tiệm cà phê cũng chờ cơn phong
ba chấm dứt, bấy giờ lũ cá hoàn hồn sẽ ngoi lên mặt nước tìm mồi. Cá bơn, cá
miêu và cá đuối đang từ cuộc tuần du đêm trở về. Trời đang rạng sáng.

Cánh cửa kính mở và một gã phu bến cảng người chắc nịch,
lấm bết bùn, mặt dầu dãi phong sương, đầu trần, chân đất bước vào.

- Ê Kostandi! Một thủy thủ già vận áo choàng màu
xanh da trời gọi to. Tình hình mày ra sao?

Kostandi nhổ bọt.

- Chứ bác cho là thế nào? Anh ta bực dọc đáp. Sáng
ra - chầu tiệm bar! Tối đến - về chỗ trọ! Ấy, tôi đang sống cách ấy. Chẳng có
việc gì làm cả.

Một số bật cười, một số khác lắc đầu và chửi thề.

- Thế giới này là một cái án chung thân. Một người để
ria mép nói, lượm lặt triết lý từ kịch Karagiozis ( [1] ).

Phải, một cái án chung thân. Quỷ tha ma bắt. Một ánh
sáng xanh nhạt xuyên qua những ô kính cửa sổ nhớp bẩn của tiệm cà phê, chụp lấy
những bàn tay, những cái mũi, những vầng trán, nhảy lên quầy bán hàng và làm những
chai lọ lấp lánh. Ánh điện nhạt dần và chủ tiệm, gà gật buồn ngủ sau đêm thức
trắng, vươn tay ra tắt điện.

Im lặng một lát. Mọi con mắt đều quay ra bầu trời nhớp
nháp bên ngoài. Vang lên tiếng sóng gầm và tiếng ống điếu lọc xọc trong tiệm cà
phê.

Người thủy thủ già thở dài:

- Không biết chuyện gì đã xảy ra với thuyền trưởng
Lamoni? Cầu Chúa phù hộ ông ta! Bác giận dữ nhìn ra biển và làu bàu: Trời phạt
mi về tội làm tan nát các gia đình!

Bác giật giật bộ ria hoa râm của mình.

Tôi ngồi trong một góc. Tôi lạnh và tôi gọi thêm một
ly rượu ngải đắng thứ hai. Tôi muốn ngả lưng nhưng tôi cố chống lại cơn buồn ngủ,
chống lại cái mệt và sự quạnh hiu của những giờ tinh mơ đầu ngày. Qua những cửa
sổ ám hơi nước tôi ngắm bến cảng đang thức giấc, rộn rã tiếng còi tàu, tiếng í ới
của đám phu kéo xe và thuyền chài. Và, trong khi tôi nhìn, một mạng lưới vô
hình, dệt nên bằng biển cả, không khí và sự ra đi của tôi, cứ quấn miết những mắt
xích của nó quanh tim tôi.

Mắt tôi dán vào phần mũi đen ngòm của một con tàu lớn.
Toàn bộ thân tàu còn lút trong bóng tối. Vẫn đang mưa và tôi thấy những tia mưa
nối liền bầu trời với bùn đất.

Tôi nhìn con tàu đen, nhìn những cái bóng, nhìn mưa,
và nỗi buồn thành hình trong tôi. Hồi ức trỗi dậy.

Trong không khí ẩm ướt, cơn mưa và nỗi u sầu của tôi
bỗng mang hình nét người bạn chí thiết của tôi. Tôi đã tới cũng cái bến cảng
này để từ biệt anh ta vào hồi nào nhỉ? Năm ngoái? Trong tiền kiếp? Hay mới hôm
qua? Tôi nhớ sáng hôm đó trời cũng mưa, cũng rét và cũng mới như ánh sớm mai. Dạo
ấy, lòng tôi cũng nặng trĩu.

Cay đắng biết bao phải chia ly dần với bạn bè thân
thiết! Thà tuyệt giao hẳn và ở lại trong cô đơn - cái môi trường tự nhiên cho
con người - còn hơn nhiều. Vậy mà trong buổi bình minh mưa ấy, tôi không lòng
nào xa rời bạn tôi (sau này tôi hiểu ra lý do tại sao, nhưng than ôi, đã quá muộn)
. Tôi đã lên tàu với anh và ngồi vào trong ca-bin của anh, giữa đống va-li ngổn
ngang. Tôi da diết nhìn anh hồi lâu, trong khi anh chú mục tận đâu đâu, như muốn
ghi tâm từng nét của anh - đôi mắt xanh lam biêng biếc rực sáng, khuôn mặt tròn
trặn, trẻ trung, cái vẻ thông minh và khinh mạn và nhất là đôi bàn tay quý tộc
với những ngón dài, thanh mảnh.

Đến một lúc, bất chợt thấy tôi đang đăm đăm nhìn anh
bịn rịn, anh quay lại với cái vẻ giễu cợt anh thường phô ra khi muốn giấu tình
cảm của mình. Anh nhìn tôi và anh hiểu. Và để tránh nỗi buồn ly biệt, anh hỏi với
một nụ cười châm biếm:

- Bao lâu?

- Bao lâu cái gì?

- Cậu còn tiếp tục nhá giấy và bôi mực đầy người bao
lâu nữa? Tại sao cậu không đi với mình? Xa kia, ở vùng Caucasus, có hàng ngàn đồng
bào ta đang trong cơn nguy hiểm. Ta hãy đi cứu họ - anh ta bắt đầu cười như thể
chế nhạo kế hoạch cao cả của chính mình. Có thể chúng ta sẽ không cứu được họ.
Chẳng phải cậu đã rao giảng: "Cách duy nhất để tự cứu mình là cố gắng cứu
người khác" đó sao?... Tốt, hãy tiến tới, ông thầy. Cậu rao giảng khá đấy.
Tại sao cậu không đi với mình?

Tôi không trả lời. Tôi nghĩ đến mảnh đất thiêng
liêng này của phương Đông, mẹ già của các thần linh, nghĩ đến tiếng la to của
Prometheus bị cột chặt vào núi đá. Cũng bị cột chặt vào chính những tảng đá ấy,
giống nòi chúng tôi đang thét gào. Giống nòi chúng tôi lại đang lâm nguy, đang
kêu gọi đàn con cứu giúp. Và tôi đang thụ động nghe, như thể nỗi đau là một giấc
chiêm bao và cuộc đời là một vở bi kịch hấp dẫn trong đó ngoại trừ kẻ quê mùa
hay đần độn, không ai muốn lao lên sân khấu, tham gia vào hành động.

Không chờ nghe trả lời, bạn tôi đứng lên. Tàu kéo
còi lần thứ ba. Anh chìa tay cho tôi và lại giấu nỗi xúc động đằng sau sự châm
chọc.

- Au revoir ( [2] ) con mọt sách!

Giọng anh run run. Anh biết không kiềm chế được tình
cảm là điều đáng xấu hổ. Nước mắt, những lời âu yếm, những điệu bộ bối rối, những
thói suồng sã tầm thường, mọi cái đó đối với anh dường như là những yếu đuối
không xứng đáng với bậc nam nhi. Tuy rất yêu quý nhau, chúng tôi không bao giờ
trao đổi một lời trìu mến.

Chúng tôi giỡn nhau, chọc nhau như loài dã thú. Anh,
con người văn minh, thông tuệ, hay châm biếm; tôi, kẻ man rợ mông muội. Anh ta
luôn tự kiềm chế và ngọt ngào biểu lộ mọi tình cảm bằng một nụ cười. Tôi thường
bất thần ré lên một tiếng cười lạc lõng và mông muội. Tôi cũng ráng thử ngụy
trang những xúc động của mình bằng một lời rắn rỏi. Nhưng tôi cảm thấy xấu hổ.

Không, không hẳn là xấu hổ, mà là không đủ sức làm
thế.

Tôi túm lấy tay anh, nắm riết, không muốn rời. Anh
nhìn, ngạc nhiên:

- Cậu xúc động đến thế kia à? Anh nói, cố mỉm cười.

- Ừ, tôi bình tĩnh đáp.

- Tại sao? Này, ta đã nói với nhau như thế nào nhỉ?
Chẳng phải ta đã nhất trí về điểm này từ bao năm nay rồi sao? Các chú Nhật Bổn
thân yêu của cậu nói sao nhỉ? Fudoshin! Ataraxia! Điềm đạm như thiên thần, sắc
diện như một cái mặt nạ tươi cười, bất động. Còn như điều gì diễn ra đằng sau
cái mặt nạ thì đó là việc của chúng ta.

- Ừ, tôi lại đáp, cố tránh nói câu dài để khỏi lộ nỗi
xúc động. Tôi không dám chắc có thể làm chủ được giọng mình.

Tiếng cồng trên tàu vang lên, xua các khách đi tiến
ra khỏi các ca-bin. Mưa nhẹ. Không khí rộn những câu giã biệt lâm ly, những lời
hứa hẹn, nhưng cái hôn kéo dài và nhưng lời căn dặn hổn hển, vội vã. Mẹ chạy bổ
tới con, vợ lao vào vòng tay chồng, bạn ôm chầm lấy bạn.

Như thể rời xa nhau mãi mãi. Như thể cuộc chia ly nhỏ
này nhắc đến cuộc chia khác - cuộc chia ly lớn vĩnh viễn.

Và đột nhiên trong không khí ẩm ướt, tiếng cồng dội
một vang âm nhè nhẹ suốt từ cuối lái đền đầu mũi như hồi chuông nguyện hồn người
chết. Tôi rùng mình.

Bạn tôi cúi xuống.

- Này, anh khẽ nói: cậu có linh cảm thấy điều gì
không?

Tôi lại "ừ" một lần nữa.

- Cậu có tin những điều nhảm nhí ấy không?

- Không, tôi quả quyết trả lời.

- Vậy thì sao?

- Chả "sao giăng" gì hết. Tôi không tin
nhưng tôi sợ.

Bạn tôi đưa tay trái khẽ chạm vào đầu gối tôi như
anh thường làm thế những lúc tự buông thả. Chẳng hạn khi tôi thúc anh đi đến một
quyết định, anh chống lại, bịt tai và khước từ, nhưng rồi cuối cùng chấp nhận;
bấy giờ, anh bèn rờ đầu gối tôi như muốn nói: "Thôi được, vì tình bạn, tôi
sẽ làm cái điều cậu nói...". Anh chớp mắt liền hai ba cái, rồi lại đăm đăm
nhìn tôi. Anh hiểu tôi đang não ruột và ngần ngại không muốn dùng đến những vũ
khí thông thường của chúng tôi: cười lớn cười nụ và bỡn cợt.

- Được lắm, anh nói. Cậu đưa tay cho mình nào. Nếu
có bao giờ một trong hai ta lâm tử nạn…

Anh dừng lại, như mắc cỡ. Chúng tôi, những kẻ bao
năm nay vẫn giễu những trò "phiêu diêu siêu hình và bỏ tất cả nhưng kẻ ăn
chay, các nhà duy linh học, thần trí học và chuyện ngoại chất vào cùng một giỏ.

- Sao? Tôi hỏi, cố đoán xem anh định nói gì.

- Chúng ta hãy coi đây như một trò chơi, anh nói đột
ngột để rút ra khỏi câu nói nguy hiểm anh vừa dấn vào. Nếu có bao giờ một trong
hai ta lâm tử nạn thì người ấy hãy dồn hết trí lực nghĩ đến người kia để báo
tin, bất kỳ chúng ta ở đâu... Được không?

Anh ráng cười thành tiếng, nhưng môi anh vẫn bất động,
như thể đông cứng lại.

- Được, tôi nói.

Sợ là đã phô bày tình cảm quá lộ liễu, bạn tôi vội
nói thêm:

- Xin nhớ là mình chẳng tin chuyện thần giao cách cảm
và những thứ tương tự một chút nào.

- Không sao, tôi nói khẽ. Kệ...

- Tốt lắm, vậy thì cứ thế nhé. Đồng ý nhé?

- Đồng ý, tôi đáp.

Đó là những lời cuối cùng trao đổi giữa chúng tôi.

Chúng tôi lặng lẽ siết tay nhau, các ngón đan vào
nhau nồng nhiệt, rồi đột ngột buông ra. Tôi bước đi thật nhanh không ngoái lại,
như đang bị theo dõi. Tôi chợt cảm thấy một nỗi thôi thúc muốn quay nhìn bạn
tôi một lần cuối, nhưng tôi cố nén lại. "Đừng ngoái nhìn!" Tôi tự ra
lệnh cho mình "Thẳng tiến.".

Tâm hồn con người thật nặng nề, vụng dại, nó bị mắc
trong vũng lầy xác thịt. Mọi cảm thụ của nó còn thô sượng, cục mịch. Nó không
thể dự cảm cái gì rõ ràng và chắc chắn. Nếu nó tiên đoán được thì cuộc chia tay
này hẳn đã khác đi bao nhiêu!

Trời mỗi lúc một sáng. Hai buổi sớm hòa quyện vào nhau.
Gương mặt thân yêu của bạn tôi, mà lúc này tôi có thể thấy rõ hơn, vẫn bất động
và thê lương trong mưa và trong không khí bến cảng. Cửa tiệm cà phê mở, biển
gào, một thủy thủ người chắc nịch, ria dài thõng, chân chạng ra, bước vào. Những
tiếng reo lên vui thích:

- Hoan nghênh thuyền trưởng Lemoni !

Tôi rút vào trong góc, cố tập trung tư tưởng lần nữa.

Nhưng gương mặt bạn tôi đã hòa tan trong mưa.

Trời sáng rõ thêm. Thuyền trưởng Lemoni, khắc khổ và
lầm lì, rút chuỗi tràng hạt hổ phách ra và bắt đầu vừa lần vừa đọc bài kinh
Rozer. Tôi ráng sức cưỡng lại không nhìn, không nghe, cố bám lấy thêm chút nữa
cái hình ảnh đang tan đi. Giá tôi có thể sống lại cái lúc cơn giận dâng lên
trong tôi khi bạn tôi gọi tôi là mọt sách! Lúc ấy tôi nhớ ra rằng tất cả nỗi ghê
tởm của tôi với quãng đời mình đã sống được thể hiện trọn vẹn trong cái từ đó.

Làm sao tôi, một kẻ yêu đời mãnh liệt đến thế, lại
có thể để mình mắc kẹt lâu như vậy trong đống sách nhảm nhí và mớ giấy đen ngòm
mực! Trong cái ngày chia ly ấy, bạn tôi đã giúp tôi nhìn thấy rõ. Tôi nhẹ hẳn
người. Giờ đây, biết đích danh cái tai ách của mình, có thể tôi sẽ chiến thắng
nó dễ dàng hơn. Nó không còn khó tóm bắt và vô hình vô thể nữa, nó đã mang một
cái tên và hình khối, tôi sẽ dễ chọi với nó hơn.

Lời lẽ của bạn tôi hẳn đã lặng lẽ thấm trong tôi.
Tôi kiếm cớ để từ bỏ mớ sách vở, tài liệu và lao mình vào một cuộc đời hành động.
Tôi phẫn uất vì nỗi phải mang cái tạo vật khốn khổ ấy trên bảng tên mình. Một
tháng trước đây cơ hội mong muốn đã đến. Tôi đã thuê một mỏ than linhit bỏ
hoang trên bờ đảo Crete, trông sang Libya và giờ đây, tôi sắp sống với những
con người mộc mạc, những thợ thuyền và nông dân, xa hẳn cái giống mọt sách!

Tôi náo nức chuẩn bị lên đường, tựa hồ như cuộc hành
trình này có một ý nghĩa bí ẩn. Tôi đã quyết định thay đổi lối sống. "Cho
tới nay", tôi tự nhủ, "mi chỉ thấy cái bóng và bằng lòng với nó, giờ
đây, ta sẽ dẫn mi đến với bản thể".

Cuối cùng, tôi đã sẵn sàng. Buổi tối trước hôm lên
đường trong khi lục lọi giấy tờ, tôi bắt gặp một bản thảo bỏ dở. Tôi cầm nó lên
nhìn, phân vân. Từ hai năm nay, trong thẳm sâu con người tôi, một khát vọng lớn,
một hạt giống đã nhen lên. Tôi có thể luôn luôn cảm thấy nó trong ruột, nó lấy
tôi làm chất dinh dưỡng mà chín dần.

Nó đang lớn lên, chuyển động và bắt đầu đạp vào
thành bụng để chui ra. Tôi không còn can đảm để hủy nó. Tôi không thể. Đã quá
muộn để tiến hành một cuộc nạo thai tâm linh như vậy.

Đột nhiên, trong khi phân vân cầm tập bản thảo, tôi
bỗng thấy nụ cười của bạn tôi hiển hiện trong không trung, một nụ cười pha trộn
cả mỉa mai lẫn trìu mến. " Nhất định tôi sẽ mang nó đi?" Bị khích đến
tận gan ruột, tôi nói. "Tôi sẽ mang theo, cậu không cần phải cười tủm!"
Tôi bọc bản thảo lại cẩn thận như quấn tã cho một đứa bé và mang theo.

Cái giọng trầm, khàn khàn của thuyền trưởng Lemoni
vang lên. Tôi dỏng tai nghe. Ông ta đang kể chuyện lũ thủy yêu trèo lên liếm cột
buồm tàu ông trong cơn phong ba:

- Chúng vừa mềm vừa dính, ông nói. Túm bắt một loạt
là tay mình đâm bắt lửa. Tôi đưa tay vuốt ria, thế là trong bóng tối, tôi lập
lòe lên như quỷ sứ. Thế, nước biển tràn vào tàu, làm ướt sũng cả chuyến hàng
than của tôi. Tàu bắt đầu chao nghiêng; nhưng giữa lúc đó, Thượng đế bèn nhúng
tay vào, phóng một tia sét, làm bật tung các cửa hầm chứa hàng và biển bỗng đầy
than. Tàu nhẹ đi, trỗi thẳng lại và bọn tôi thoát nạn. Thôi xin đủ.

Tôi rút trong túi ra một cuốn Dante khổ nhỏ - bạn đồng
hành của tôi. Tôi châm một tẩu thuốc, dựa vào tường cho thoải mái. Tôi lưỡng lự
một lát. Nên đắm mình vào đoạn thơ nào đây? Vào đoạn vạc dầu Địa Ngục hay đoạn
lửa tẩy rửa của Lò Luyện Tội? Hay nên dẫn thẳng vào bình diện cao cả nhất của
hy vọng con người?

Tôi có quyền lựa chọn cơ mà. Cầm trong tay cuốn
Dante loại bỏ túi, tôi sung sướng với quyền tự do của mình.

Những câu thơ mà tôi sắp chọn vào lúc sớm tinh mơ
này sẽ bắt nhịp cho cả ngày.

Tôi cúi mình trên sự hiện hình mãnh liệt đó để quyết
định, song không đủ thời gian. Đột nhiên, tôi bối rối ngẩng đầu lên. Không hiểu
sao tôi cảm thấy như có hai con mắt khoan vào đỉnh đầu mình. Tôi vội ngoái nhìn
về phía cánh cửa kính. Một hy vọng cuồng điên lóe lên trong óc tôi: "Mình
sắp gặp lại bạn". Tôi chuẩn bị tinh thần đón phép lạ, nhưng phép lạ không
xảy ra. Một người lạ mặt khoảng sáu mươi tuổi, rất cao và gày nhom, mắt thao
láo, dán mũi vào ô kính từ lúc nào và đang nhìn tôi Lão cắp ở nách một bọc nhỏ
lép kẹp.

Điều gây ấn tượng mạnh nhất đối với tôi là cái nhìn
hau háu của lão, đôi mắt giễu cợt và rực lửa của lão. Dù sao mặc lòng, đó cũng
là cảm giác của tôi.

Bốn mắt vừa giao nhau - dường như lão muốn biết chắc
tôi đúng là người lão đang tìm kiếm - người lạ mặt liền đưa tay quả quyết đẩy cửa.
Lão đi qua giữa các bàn bằng bước chân thoăn thoắt, nhún nhẩy và dừng lại trước
mặt tôi.

- Đi du lịch hả? Lão hỏi. Đi đâu vậy? Phó mặc vào ý
Trời ư?

- Tôi đi Crete. Bác hỏi làm gì?

- Cho tôi đi cùng nhé?

Tôi nhìn kỹ lão: má hóp, quai hàm rắn rỏi, lưỡng quyền
cao, tóc xoăn nhuốm bạc, mắt long lanh soi mói.

- Tại sao? Tôi có thể dùng bác vào việc gì?

Lão nhún vai.

- Tại sao? Tại sao? Lão kêu lên, vẻ khinh miệt. Chẳng
lẽ một con người không thể làm gì bất cần biết tại sao ư? Vì hắn ta muốn thế,
có vậy thôi, không được ư? Thì được, ông cứ lấy tôi làm đầu bếp, chẳng hạn. Tôi
biết nấu những món xúp ông chưa từng thấy hoặc chưa hình dung tới bao giờ. . .

Tôi bật cười. Cung cách thẳng thừng và lời lẽ sắc
bén của lão làm tôi thích. Cả món xúp, tôi cũng khoái. Mang theo cái tay phóng
túng này đến miền bờ biển xa xôi, quạnh hiu nọ, kể cũng không phải là điều dở,
tôi nghĩ thầm. Để lão nấu xúp và kể các thứ chuyện tiêu sầu... Xem vẻ như lão
đã chu du năm châu, bốn biển khá nhiều, một loại Sinbad nhà Hàng Hải( [3] ) . .
. Tôi thấy thích lão .

- Chú mình nghĩ gì vậy? Lão suồng sã hỏi tôi, lắc lắc
cái đầu to tướng. Chú cũng cân nhắc hả? Chuyện gì cũng cân nhắc từng ly từng tí
à? Thôi nào, quyết định đi, anh bạn. Liều một quắn nào!

Cái lão cục mịch gầy và cao lêu đêu ấy đứng vòi vọi
trước mặt tôi và tôi đâm mệt vì cứ phải ngước lên mà nói với lão. Tôi gập cuốn
Dante lại.

- Ngồi xuống, tôi bảo lão. Làm một ly rượu ngải đắng
nhé?

- Rượu ngải đắng? Lão thốt lên, khinh mạn. Này, bồi,
một ly rum!