PHẦN MƯỜI BỐN

PHẢI LUÔN XEM LẠI TINH THẦN CỦA BẢN THÂN CON NGƯỜI LUÔN GẶP NHỮNG THẤT BẠI KHÔNG NGỜ TỚI

Trong
cuộc sống, con người làm nhiều việc dại dột, ngư ngốc hơn so với suy
nghĩ trong đầu, làm nhiều điều xấu hơn so với cảm xúc trong lòng, và kết
quả đạt được thường cũng không như dự tính ban đầu. Dù có xấu đến đâu,
cũng không có người nào suốt đời chỉ làm toàn điều ác. Nhưng gặp một
việc gì đó, bất chợt ác tâm hiện lên, biết là không nên nhưng vẫn cố
làm, khi sự việc vỡ lở thì lại viện ra đủ mọi lý lẽ để hợp lý hóa sự
việc xấu đó.

Ngược lại, có những việc đã làm vì tin chắc là tốt.
Nhưng theo thời gian, nhìn lại thì cảm thấy đó là việc làm đáng hổ thẹn
và tự nhủ không hiểu sao khi ấy lại hành động như vậy.

Giữa con
người với con người, có sự chênh lệch về trí tuệ. Nhưng không một người
nào lại muốn tự hạ thấp bản thân khi so với các loài muông thú. Có rất
nhiều trường hợp bị xã hội chê cười, hoặc tự mình hối hận vì cứ nghĩ
rằng “việc này hợp với khả năng của mình”, nhưng đến lúc bắt tay vào làm
thì hết hỏng chỗ này lại sai chỗ khác, mà lại toàn hỏng và sai ở những
chỗ không thể ngờ tới.

Nhìn những người ôm ấp sự nghiệp và gặp
thất bại thì nghĩ là họ ngu dốt hoặc viễn vông. Nhưng thật ra khi lập kế
hoạch cho việc đó, họ cũng không đến nỗi dốt nát lắm đâu. Có một nguyên
nhân rất lớn trong những thất bại như vậy. Đó là cuộc sống luôn sống
động. Xã hội không đứng yên mà luôn vận động. Vì thế nếu không dự đoán
hay lường trước được sự biến đổi đó thì người thông minh cũng sẽ gặp
thất bại khôn lường.

Kế hoạch do con người hoạch định thường to
lớn. Nhưng rất khó dự đoán được là khi bắt tay vào làm sẽ thuận lợi, dễ
dàng hay khó khăn, phức tạp, có thể nhanh chóng hoàn thành hay tốn nhiều
thời gian. Franklin từng nói: “Gì chứ thời gian thì không bao giờ
thiếu. Nhưng khi bắt tay vào việc gì thì luôn thiếu thời gian.” Quả đúng
như vậy.

Thuê thợ xây nhà, nhờ thợ may áo, có tới tám chín chục
phần trăm là chậm. Không phải là do họ cố tình làm chậm. Chẳng qua là vì
phương pháp tính toán, cách làm của họ không chính xác. Những lúc đó họ
thường bị trách móc vì đã thất hứa. Nhưng đã chắc gì những người trách
móc sẽ giữ được lời hứa?

Có anh học trò nọ, rời quê lên tỉnh học,
trong lòng tự nhủ: “Chấp nhận mọi khó khăn, ba năm nữa sẽ học thành
tài.” Lại còn có người, bỏ ra cả đống tiền mua một cuốn sách hay, trong
bụng nghĩ thầm: “Chỉ cần ba tháng là sẽ thuộc, thông hiểu cuốn sách”. Cả
hai trường hợp đã chắc gì thực hiện được lời hứa với mình?

Có
người đàn ông, mong muốn trở thành quan chức. “Nếu là mình thì sẽ cải
thiện ngay được tình hình. Và nửa năm sau sẽ đổi mới chính sách”. Anh ta
viết bản kiến nghị gửi lên chính phủ đến cả chục lần. Cuối cùng cũng
được tuyển dụng vào hàng quan chức. Thử hỏi xem, sau đó anh ta có thực
hiện được đúng như bản đệ trình không?

Có chàng thư sinh nghèo
khó: “Ước gì mình có đống tiền. Ngay lập tức sẽ xây trường học khắp nơi
trên đất Nhật Bản để cho mọi người có chỗ học tập.” Ước sao được vậy.
Anh ta trở nên giàu có. Nhưng thử hỏi xem anh ta có thực hiện đúng như
suy nghĩ trước đấy hay không?

Những suy nghĩ không tưởng như thế,
trong xã hội nhiều vô kể. Đó là vì mọi người thường nhìn nhận vấn đề quá
dễ dàng, không suy nghĩ tới khả năng khả thi cũng như dự đoán đúng thời
hạn của công việc.

Trong xã hội, lại có những người lập ra một kế
hoạch nào đấy. “Sẽ hoàn thành trước khi chết” hoặc “Trong vòng mười năm
phải thực hiện”. Những người này là nhiều nhất. Những người nói “trong
vòng ba năm” hoặc “trong năm nay sẽ thực hiện xong” tương đối ít. Còn
“trong tháng này” hay “bây giờ bắt tay ngay vào thực hiện” thì hầu như
rất hiếm. Tôi chưa gặp được người nào đã từng “hoàn tất kế hoạch trong
mười năm” cả.

Những kế hoạch lâu dài, thoạt nhìn có vẻ như rất
tuyệt vời. Nhưng đến thời hạn thì nội dung cụ thể của kế hoạch đó là gì
cũng không sao thuyết minh ra được. Nguyên nhân chính là do tính toán
thời hạn qua loa. Mặt khác, tự thân kế hoạch đó quá dở.

ĐÂY LÀ ĐIỀU QUAN TRỌNG NHẤT TRONG LÀM ĂN

Cuộc
đời con người không mấy khi suôn sẻ. Những việc không ngờ tới thường
xảy đến. Công việc ít khi theo đúng kế hoạch đã định. Để tránh điều này
phải suy nghĩ tới một phương pháp mà người ta không mấy khi để ý. Đó là
trong công việc, cũng như trong học vấn của mình, cần phải xem xét lại
xem từ trước tới nay cái gì đã làm được? Cái gì chưa làm được? Thỉnh
thoảng cần phải “tính sổ”, được mất những gì? Nói như trong thương mại
là phải quyết toán thu chi.

Trong buôn bán làm ăn, chẳng có ai
ngay từ đầu nghĩ rằng mình sẽ lỗ vốn cả. Người ta lập nghiệp dựa trên cơ
sở vốn liếng và khả năng phán đoán thị trường. Tình thế biến động khi
lỗ khi lời. Cuối năm quyết toán sổ sách, có những thứ đúng như tính
toán. Có những thứ chẳng giống ai. Rồi có những mặt hàng chắc chắn trăm
phần trăm là sẽ có lãi nhưng đến khi làm lại thành lỗ chỏng lỗ chơ. Có
những thứ cực khan hiếm trên thị trường, phải tìm mua bằng được để tích
trữ trong kho. Vậy mà đến khi đem ra bán lại ít người mua, bán không
chạy. Lúc đó mới hối hận sao mua vào quá nhiều. Vì vậy, trong làm ăn,
điều quan trọng nhất là hàng ngày phải ghi chép sổ sách chứng từ thu chi
cẩn thận. Luôn kiểm tra hàng tồn kho, xem cái gì lỗ, lời bao nhiêu và
lỗ bao nhiêu phải tính toán rõ ràng.

CÁCH TÍNH TOÁN “CÁI ĐƯỢC, CÁI MẤT” TRONG CUỘC ĐỜI

Nhìn
chung, cuộc đời con người cũng vậy. Cuộc sống của con người thường bắt
đầu từ khi chín, mười tuổi - tuổi đã cảm nhận được sự yêu, ghét.

Dưới đây là cách chỉnh lý những điểm mà từ trước tới nay tự mình cho là chưa được.

Hiện
tại, mình đang làm gì, đang học gì và đã làm được đến đâu, hay học được
tới đâu? Bây giờ đang mua vào mặt hang nào? Định bán ra sao? Đã kiểm
soát “lòng thương hại” một cách chắc chắn chưa? Chỉ vì mấy nhân viên
lười biếng, ham chơi mà lại để thâm hụt nào trong sổ sách kế toán không?
Cách kinh doanh năm nay có thể áp dụng cho năm sau không? Ngoài ra còn
phải suy tính, trăn trở điểm gì nữa v.v. Cần kiểm tra cả “sổ sách” về
tinh thần nữa. Cần thiết phải “tính sổ” tất cả các mặt.

Nghèo là
chuyện thường tình của các Võ sĩ, vì bổn phận của họ là trung nghĩa, một
lòng một dạ vì nước. Nói vậy thôi, chứ họ là tầng lớp ăn hại nhiều thóc
gạo của nông dân nhất. Hiện nay, Võ sĩ là tầng lớp sống hão huyền nhất.
Phương Tây đã dùng tới súng đạn làm vũ khí trang bị mà họ không hề
biết, vẫn tiếp tục đặt rèn kiếm, nào có ích gì. Hối hận thì đã muộn.

Nhưng
học giả chỉ toàn nghiên cứu khinh điển Tàu, Nhật, một mực sùng bái học
vấn cổ đại, coi khinh tri thức mới của phương Tây, chậm chân không sao
theo kịp thời thế. Như thế có khác nào thấy mùng màn bán chạy vào mùa hè
mà đã vội tích trữ từ đầu đông.

Lại còn có những sinh viên, học
chưa ra đâu vào đâu, cũng vội ra làm viên chức. Kết cục suốt đời chỉ là
anh viên chức quèn. Như thế có khác gì áo chưa may xong, đã vội mặc đem
ra trưng diện.

Chưa vắt sạch mũi kiến thức địa lý, lịch sử, viết
lá thư cũng không ra hồn, đã vội dọc sách cao xa, chỉ được vài trang là
chán. Rồi lại chạy sang cuốn sách khác. Như thế có khác nào không có vốn
mà cũng học đòi kinh doanh, và chỉ trong một ngày là lại chuyển sang
kinh doanh thứ khác.

Có đọc bao nhiêu sách Tây, Tàu, Nhật đi nữa
mà không nắm bắt được tình hình thế giới có khác nào kẻ chưa nuôi nỗi
miệng mình mà lại đòi kinh doanh bách khoa mà cũng chẳng thèm biết gảy
bàn tính.

Cho dù có hiểu tình hình thế giới đi nữa, nếu không tự
tu dưỡng chỉnh sửa bản thân thì cũng chẳng khác gì có thể góp ý cho hàng
xóm buôn bán, nhưng trộm lẻn vào nhà mình khuân hết đồ đạc lúc nào cũng
không hay.

Mở miệng là tuôn ra tràng giang đại hải những kiến
thức mới đang là mốt, nhưng chẳng bao giờ tìm hiểu bản chất thực sự của
nó, bản thân mình đứng ở chỗ nào cũng không biết, những kẻ như vậy có
khác nào chỉ biết tên hàng mà chẳng biết giá cả, công dụng của nó ra
sao?

Những hạng người tội nghiệp như vậy không phải hiếm trong xã hội này.

Nguyên
nhân là con người đã phó mặc cuộc đời theo dòng chảy thời thế, sống
trôi sống nổi. Lại chưa khi nào tự xem lại mình: “Từ khi sinh ra đến nay
đã làm được những gì? Từ nay về sau sẽ tiếp tục ra sao?” nên mới xảy ra
những chuyện như vậy.

Phân tích rõ tình hình buôn bán, và để lập
kế hoạch cho sau này thì việc kiểm tra sổ sách, rút kinh nghiệm trên cơ
sở quyết toán là việc cần thiết.

Để nhận thức rõ chỗ đứng hiện tại
của mình, để đề ra phương châm, kế hoạch cho tương lai thì cần phải
kiểm tra lại tri thức và tinh thần của chính mình.

“CHĂM SÓC” CÓ HAI VẾ

Từ
“chăm sóc” có hai vế. Vế thứ nhất là Bảo hộ. Và vế thứ hai là Bảo ban.
Bảo hộ là sự giúp đỡ và che chở. Bảo ban là việc chỉ dẫn cho biết nên
làm điều gì thì có lợi, nên tránh điều gì có hại. Có đủ cả hai vế này
mới thực sự là chăm sóc. Làm tốt cả hai vế thì mọi việc trong xã hội
nhất định sẽ đâu vào đấy.

Cha mẹ bảo hộ cho con cái bằng cách cho
cái ăn, cho cái mặc, Và con cái nghe theo lời bảo ban của cha mẹ. Được
như vậy, quan hệ giữa cha mẹ và con cái mới ổn thỏa.

Chính phủ bảo
hộ dân chúng và xã hội theo luật pháp, tức là dựa trên luật pháp bảo vệ
sinh mạng, danh dự và tài sản của dân chúng, bảo vệ trật tự trị an xã
hội. Nhân dân chấp hành chỉ thị và không quay lưng lại mệnh lệnh của
chính phủ. Như thế mới giữ được mối quan hệ công - tư, tức là đảm bảo
được ích nước lợi dân.

Theo lẽ đó, bảo hộ và bảo ban, hai vế luôn
phải đồng hành và ngang bằng, như thế mới đúng nghĩa của từ “chăm sóc”.
Một vế hỏng thì tai hoạ sẽ xảy ra. Trong xã hội thường xảy ra nhiều vấn
đề cũng bởi vì dân chúng và chính quyền bên nào cũng chỉ hiểu và làm
theo vế có lợi cho mình.

KHÔNG THỂ BẢO HỘ NẾU THIẾU CHỈ DẪN

Ví
dụ, nếu người làm cha, làm mẹ biết con mình hay chơi bời lêu lổng, tiêu
pha bừa bãi, không chịu nghe theo sự chỉ dẫn, bảo ban mà vẫn tiếp tục
chu cấp tiền bạc chiều theo ý nó là thí dụ về bảo hộ mà không dạy dỗ.
Ngược lại con cái cố gắng, chăm chỉ, ngoan ngoãn nghe theo sự bảo ban
của cha mẹ, nhưng lại không được đảm bảo cái ăn, cái mặc, không cho học
hành là thí dụ chỉ có dạy dỗ mà không bảo hộ.

Ví dụ trước là bảo
hộ quá đáng, ví dụ sau là cha mẹ không có lòng từ bi. Cả hai trường hợp
buộc tôi phải nghi hoặc thái độ của người làm cha làm mẹ.

Người
xưa có câu “Làm ơn mắc oán”. Ý muốn nói đến trường hợp người ta tìm mọi
cách để khuyên nhủ, can ngăn bạn bè không nên làm một việc gì đó, nhưng
không được bạn bè nghe theo lại còn bị oán ghét. Đối với loại người ấy,
đừng lo lắng cho họ nhiều quá, nên chừng mực vừa phải thôi. Người không
theo sự chỉ dẫn thì có bảo hộ cũng hỏng.

Lại có những ông già lẩm
cẩm mang gia phả từ mấy chục đời đến chỗ cháu chắt chút chít hoạch hoẹ.
Lại có ông chú họ xa, gọi con ruột của người đã khuất tới, chỉ thị việc
này việc khác và mắng cháu chắt bạc tình, bạc nghĩa. Rồi lại còn chuyện
khốn nạn nữa là lập di chúc giả hòng chiếm đoạt tài sản của đứa cháu còn
thơ dại mà đã mồ côi bố mẹ.

Tất cả những ví dụ trên là những minh
chứng cho thấy trong quan hệ giữa con người với con người luôn xảy ra
sự không cân bằng giữa hai vế của từ chăm sóc. Hoặc không bảo hộ mà chỉ
có bảo ban, chỉ dẫn quá đà. Hoặc không bảo ban, chỉ dẫn mà chỉ bảo hộ
quá mức.

Ngoài ra, trong xã hội còn có hoạt động được gọi là Cứu
tế Người nghèo. Không phân biệt người thiện hay kẻ ác, không tìm hiểu
nguyên nhân dẫn tới nghèo khổ mà chỉ biết cho tiền cho bạc. Giúp đỡ
những người không chốn nương thân là lẽ đương nhiên, nhưng có những kẻ
được cấp cho năm đấu thóc là lập tức bán đi ba đấu lấy tiền mua rượu
uống. Đó là ví dụ rõ nhất về việc chỉ bảo hộ quá mức mà không chỉ dẫn,
dạy dỗ. Ngay tại Anh quốc, người ta cũng gặp phải những chuyện nan giải
như thế. Chỉ có bảo hộ không ắt sẽ bị lợi dụng.

CẦN THIẾT PHẢI CÓ CẢ HAI LOẠI “CHĂM SÓC”TRONG CHÍNH TRỊ

Thử ứng dụng lý luận trên đây vào chính trị xem sao.

Nhân
dân đóng thuế đảm bảo chi phí ngân sách chính phủ, duy trì tài chính
cho quốc gia. Vậy mà tại các quốc gia chuyên chế như Nhật Bản, ý kiến
của nhân dân không những không được tiếp thu mà ngay cả Nghị viện - nơi
để người ta nói lên ý kiến của mình - cũng không có nốt.

Nhân dân
nuôi dưỡng chính phủ bằng tiền thuế và nhiều thứ khác, có nghĩa là nhân
dân đang bảo hộ cho chính phủ. Nhưng những kiến nghị, góp ý của nhân dân
đối với chính phủ lại bị cấm đoán. Những vụ việc như thế nhiều vô kể
trong xã hội.

Hai vế bảo hộ và chỉ dẫn của từ “chăm sóc” cũng
chính là nguyên tắc kinh tế cơ bản, nguyên tắc trao đổi ngang bằng. Vì
thế, cần phải tâm niệm kỹ điều này vào bất cứ hoàn cảnh nào trong cuộc
sống, trong sinh hoạt xã hội.

Nhưng cũng có người phê phán rằng,
cái đó chẳng liên quan gì đến cuộc sống hay đến nghề nghiệp của ai. Cái
gì cũng tính toán hơn thiệt, so đo quá như vậy thì còn đâu là tình
người. Nhưng nếu suy nghĩ theo cách đó thì thà đừng có bảo hộ hay đừng
có ép buộc còn hơn, vì nó sẽ làm tổn hại tình cảm của đối tác, khiến cho
việc giao tiếp và các quan hệ trở nên xấu đi.

Tôi cũng xin nói
thêm để tránh hiểu lầm. Con người hễ nhìn thấy người ta khổ sở, tội
nghiệp thì ai mà chẳng động lòng trắc ẩn và muốn giúp đỡ. Đó là sự chăm
sóc theo vế bảo hộ. Việc giúp đỡ đó tuy không xuất phát từ quy luật kinh
tế nhưng là hành vi được khen ngợi về phương diện đạo đức. Con người
không thể sống chỉ bằng lý trí, bằng tính toán lạnh lùng trong suốt cuộc
đời.

Hỡi các bạn sinh viên Nhật Bản, đừng có lúc nào cũng chỉ đưa
ra quy luật kinh tế trong các mối quan hệ mà quên mất tinh thần nhân ái
tương trợ trong mỗi con người.

Tháng 3 năm Minh Trị thứ tám (tức năm 1875)