Một lần, giữa đám bạn bè, Zola^[20] nói rằng trí tưởng tượng là cái hoàn toàn không cần
thiết cho nhà văn. Cái mà nhà văn cần cho công việc chỉ có một: đó là sự
quan sát chính xác. Như ở ông, ở Zola.

^[20] Émile Zola (1840-1902), nhà văn Pháp.

Maupassant lúc ấy có mặt ở đấy vặn lại:

- Thế cái việc ông viết những cuốn tiểu thuyết lớn mà chỉ
dựa trên những tin đăng báo và hàng tháng trời không bước ra khỏi nhà thì giải
thích ra sao đây?

Zola nín lặng.

Maupassant cầm lấy mũ, đi ra. Việc bỏ về của ông có thể coi
như một cử chỉ nhục mạ. Nhưng ông không sợ điều đó. Ông không cho phép ai, kể
cả Zola, phủ nhận trí tưởng tượng.

Maupassant, cũng như mọi nhà văn khác, rất coi trọng trí
tưởng tượng, môi trường tuyệt diệu cho sự phồn vinh của ý sáng tác, đất đai
mang vàng bạc đến cho thơ văn.

Trí tưởng tượng là cội nguồn sáng tạo của nghệ thuật, là
vầng thái dương vĩnh cửu và là Chúa Trời của nó, như các nhà thơ cao hứng trong
khu La tinh đã nói.

Nhưng cái mặt trời chói lọi kia của trí tưởng tượng lại chỉ
có thể cháy sáng khi được cọ xát với mặt đất. Nó không thể cháy trong khoảng
không trống rỗng. Trong khoảng trống rỗng - nó tắt.

Trí tưởng tượng là gì? Dễ nhất là trả lời theo cách Gaidar
đã trả lời những câu hỏi hóc búa như thế. Anh ngờ vực nhìn người nói chuyện với
mình và hỏi:

- Cậu lại định cho tớ vào bẫy chứ gì? Đừng hòng! Tớ không
bao giờ nói ra đâu.

Muốn cho chính mình cũng ít nhiều hiểu được rõ ràng hơn một
số khái niệm thì tốt nhất là hãy phân tích chúng như kiểu ta nói chuyện với trẻ
con.

Trẻ con thường đặt câu hỏi: "Cái này là cái gì?".
"Cái này dùng để làm gì?", "Tại sao lại như thế?". Chúng
chưa chịu yên chừng nào chúng ta chưa toát mồ hôi để tìm cho ra câu trả lời, dù
chỉ tạm được, cho những câu hỏi của chúng.

Nếu người nói chuyện với ta là một đứa trẻ đã nói được chữ
"tưởng tượng" thì câu chuyện ắt cũng phải diễn ra như thế này:

- Thế thì tưởng tượng là cái gì vậy?

Nếu ta trả lời đại khái rằng tưởng tượng là "mặt trời
của nghệ thuật" hoặc "cái thiêng liêng nhất trong những cái thiêng
liêng" của nghệ thuật, thì ta sẽ như chim chích lạc vào rừng, chỉ còn một
cách thoát ra là chuồn cho nhanh khỏi người tiếp chuyện.

Trẻ con đòi cái gì cũng phải rõ ràng. Vì thế chúng ta buộc
lòng phải trả lời người tiếp chuyện chúng ta rằng "trí tưởng tượng là một
đặc tính nằm trong bản chất người".

- Nhưng đặc tính gì kia chứ?

- Đó là thuộc tính của con người sử dụng vốn quan sát đời
sống, ý nghĩ và tình cảm, tạo ra được bên cạnh thực tại một cuộc sống do mình
bịa ra với những con người và những sự kiện, cũng lại do mình bịa ra nốt. (Tất
nhiên, điều đó phải nói cách sao để cho đơn giản hơn).

- Tại sao lại như vậy? - người tiếp chuyện ta sẽ hỏi - Đã có
cuộc đời thật rồi cơ mà. Hà cớ phải bịa ra một cuộc đời khác?

Bởi vì cuộc đời thực là lớn lao, phức tạp, con người không
bao giờ có thể biết hết cuộc đời trong mọi mặt của nó. Mà có nhiều cái con
người còn không thể trông thấy được nữa kia, không trải qua được nữa kia. Chẳng
hạn, con người không thể đi ngược dòng thời gian ba trăm năm về trước để làm học
trò của Galilee^[21], tham dự cuộc công phá Paris năm 1814, hoặc ngồi ở Moskva
mà sờ những cột đá hoa ở Acropolis^[22]. Hoặc vừa đi lang thang trong phố xá Roma, vừa nói chuyện
với Gogol. Hoặc ngồi họp trong nhà quốc hội Convent để nghe những lời nói của
Marat^[23]. Hoặc đứng trên boong tàu để nhìn xuống Thái Bình Dương
đầy sao. Có thể giản đơn vì người đó chưa bao giờ trông thấy biển. Mà con người
lại muốn biết, muốn nhìn thấy, muốn nghe thấy tất cả, muốn được trải qua tất
cả. Và đấy, trí tưởng tượng cho con người những gì mà thực tại chưa kịp cho
hoặc không thể cho con người. Trí tưởng tượng lấp đầy chỗ trống trong đời sống
con người.

Tất nhiên ở chỗ này bạn sẽ quên khuấy mất người nói chuyện
với mình và bắt đầu nói những chuyện mà người đó không tài nào hiểu nổi.

^[21] Galileo Galiee (1564-1642), nhà vật lý
và thiên văn người Ý.

^[22] Acropolis (tiếng Hi Lạp akros = cao
nhất,: polis = thành phố), công trình kiến trúc ở Athenaa, thế kỷ 5 trước C. N.

^[23] Marat, Jean Paul (1743-1793), nhà báo,
nhà chính trị nổi tiếng trong cuộc Đại cách mạng Pháp 1789.

Ai có thể vạch một ranh giới rõ ràng giữa trí tưởng tượng và
tư duy? Mà làm gì có nó cơ chứ, cái ranh giới ấy.

Trí tưởng tượng tạo ra định luật hấp dẫn, nhị thức Newton^[24], câu chuyện bi thảm về chàng Tristan và nàng Iseult^[25], bức xạ nguyên tử, dinh Bộ Hải quân ở Leningrađ, bức
"Mùa Thu Vàng" của Levitan, bài Marseillaise^[26], vô tuyến điện, hoàng tử Hamlet^[27], tương đối luận và bộ phim Bamby.

^[24] lsaac Newton (1643 - 1727) nhà toán học kiêm
vật lý học Anh.

^[25] Tristan và Iseult, truyền kỳ về một
chuyện tình bi thảm thời trung cổ, trong đó hai người yêu nhau chỉ được đoàn tụ
sau cái chết. Nhạc sĩ Wagner đã làm một opera theo đề tài này. Câu chuyện dân
gian truyền khẩu còn có tên là Tristram và Iseult, Tristan và Isolde.

^[26] La Marseillaise, quốc thiều Pháp, được
phổ biến rộng rãi trong Đại cách mạng Pháp 1789, đầu tiên do Rouget de Lisle,
sĩ quan trong quân đoàn sông Rhin sáng tác cho quân đoàn.

^[27] Nhân vật trong vở kịch cùng tên của
Shakespeare.

Tư duy của con người mà vắng trí tưởng tượng thì không thể
khai hoa kết quả, cũng như tưởng tượng mà không có thực tế thì nó cũng tuyệt
đường sinh nở.

Có một câu thành ngữ Pháp: "Những ý nghĩ vĩ đại đều từ
trái tim mà ra". Có lẽ nên nói cho đúng hơn là những ý nghĩ vĩ đại từ toàn
bộ con người mà ra. Trái tim, trí tưởng tượng, lý trí, đó chính là môi trường
sản sinh ra cái mà ta gọi là văn hóa.

Nhưng có một điều mà trí tưởng tượng mạnh mẽ của chúng ta
cũng không hình dung nổi. Đó là sự mất đi của trí tưởng tượng, nghĩa là của tất
cả những gì trí tưởng tượng đẻ ra. Nếu trí tưởng tượng mất đi, con người sẽ hết
là con người.

Trí tưởng tượng là món quà vĩ đại của thiên nhiên, nó vốn có
sẵn trong thiên tính của con người.

Như tôi vừa nói, không có thực tế thì trí tưởng tượng không
thể tồn tại. Nó được nuôi dưỡng bằng thực tế. Mặt khác, tưởng tượng ở một mức
nào đó lại ảnh hưởng đến đời sống của chúng ta, đến công việc và ý nghĩ của
chúng ta, đến quan hệ của chúng ta đối với mọi người.

Pisarev đã nói rất đạt về cái đó. Ông nói rằng: nếu như con
người không thể mường tượng thấy tương lai trong những hình ảnh sáng sủa và
trọn vẹn, nếu như con người không biết mơ ước thì không gì có thể buộc con
người vì cái tương lai ấy mà vất vả dựng nên những công trình, tiến hành
một cuộc đấu tranh bền bỉ, có khi phải hy sinh thậm chí tính mạng mình.

Hạt bụi viễn xứ nào tôi bắt gặp

Trên lưỡi dao. Và thế giới quanh tôi

Bỗng bừng lên rực rỡ tinh khôi

Trong tấm áo choàng sương lung linh màu sắc.

Đó là thơ của Blok. Một nhà thơ khác viết:

Vũng nước nhỏ đọng hương biển lớn

Sa mạc gió về trong viên đá con con.

Ôi hạt bụi của những xứ sở xa xôi và hòn đá trên đường. Hoạt
động bất kham của trí tưởng tượng thường khởi đầu từ những hạt bụi ấy, những
hòn đá ấy. Nhân việc này, tôi bỗng nhớ đến câu chuyện về mộthidalgo^[28] già người Tây Ban Nha.

Có thể, nhà quý tộc đã được hưởng những ngày sung sướng,
nhưng đến thời gian câu chuyện này xảy ra thì ông đang sống đạm bạc trong trang
trại của mình ở Castilla^[29]. Cơ ngơi của ông là một miếng đất nhỏ với một ngôi nhà đá
ảm đạm của tổ tiên để lại, giống như một nhà ngục thời nông nô.

^[28] Tước quý tộc thấp nhất trong các hàng
quý tộc Tây Ban Nha.

^[29] Một tiểu vương quốc phía Bắc Tây Ban
Nha.

Nhà quý tộc sống một mình. Trong nhà chỉ có một bà vú đã
già. Bà lão vất vả lắm mới nấu được bữa cơm xoàng cho ông chủ và không còn nhớ
gì hết. Đến nỗi có nói chuyện với bà cũng vô ích.

Ngày này qua ngày khác, nhà quý tộc ngồi lỳ trong chiếc ghế
bành tơi tả bên cạnh cái cửa sổ gô-tích. Chỉ có tiếng hồ dán rạn vỡ trong các
gáy sách phá tan cái im lặng tĩnh mịch.

Thỉnh thoảng ông mới ngó ra ngoài cửa sổ. Bên ngoài, sừng
sững một thân cây khô đen như sắt và ở chân trời là một bình sơn tẻ ngắt kéo
dài. Địa phương này ở Tây Ban Nha thật hoang vắng và lạnh lẽo, nhưng nhà quý
tộc đã quen với nó.

Ông không còn trẻ trung gì để dấn thân vào những cuộc phiêu
lưu mệt nhọc, đầy gió bụi với đủ thứ chuyện bực mình có thể xảy ra. Mà phiêu
lưu làm chi trong khi ông không còn bạn bè, thân thuộc trên khắp đất nước của
hoàng gia.

Cuộc đời ông trước kia ra sao cũng ít người biết đến. Người
ta nói rằng ông đã có vợ và một mụn con gái xinh đẹp, nhưng cả hai đều đã qua
đời vì bệnh dịch hạch trong cùng một tháng. Từ ngày ấy ông đóng cửa nằm lì
trong nhà. Cả đến những người lữ hành tình cờ ghé lại vì mưa gió hoặc vì lỡ độ
đường, bất đắc dĩ lắm mới ông mới cho họ vào nhà.

Một hôm, có một người đàn ông da sạm nắng gió vận áo choàng
thô đến gõ cửa nhà ông và buộc con lừa già vào thân cây đen. Trong bữa ăn tối,
bên lò sưởi rực hồng, y kể cho nhà quý tộc nghe rằng nhờ ơn Đức Mẹ y vừa
mới trở về toàn vẹn sau một chuyến vượt biển nguy hiểm sang phía Tây: chả là
đức vua bị một gã người Ý tên là Colombus^[30] dỗ ngon dỗ ngọt đã cử sang đó mấy đoàn thuyền.

^[30] Columbus, Christopher (hoặc, theo
tiếng Ý Cristoforo Colombo, tiếng Tây Ban Nha Cristóbal Colón) (1451-1506), nhà
du hành hàng hải Ý - Tây Ban Nha, người đầu tiên tìm ra châu Mỹ.

Họ đi suốt mấy tuần lễ qua đại dương và được nghe giọng nói
của những người con gái của biển lớn - những nàng tiên cá. Những người con gái
với làn tóc dài quấn lấy thân như tấm chăn đơn, ngọt ngào xin họ cho lên sưởi
ấm trên thuyền.

Thuyền trưởng hạ lệnh cho mọi người không được trả lời những
câu năn nỉ của những cô gái đầu người mình cá nọ. Thủy thủ phẫn nộ. Họ đã mòn
mỏi vì thèm khát tình yêu và những cặp đùi mềm mại của đàn bà.

Chuyện đó chấm dứt bằng một cuộc nổi loạn thất bại. Ba kẻ
cầm đầu bị treo lên gióng buồm.

Cứ như thế họ đi và gặp một vùng biển chưa từng thấy, phủ
đầy rong. Trong rong có những bông hoa lớn màu xanh. Họ liền làm lễ cầu Chúa và
bắt đầu đi vòng qua vùng biển rong kia cho đến khi bất thần nhìn thấy ở phía
chân trời trước mặt một dải đất mới tuyệt đẹp, chưa ai biết tới bao giờ. Gió từ
đất liền mang theo tiếng ì ầm dịu dàng của rừng và hương say ngây ngất của cây
cỏ.

Thuyền trưởng bước lên đài quan sát, rút gươm khỏi vỏ và giơ
lên trời. Ở mũi kiếm bùng lên một ngọn lửa vàng - dấu hiệu báo rằng cuối cùng
họ đã tìm ra đất nước Eldorado, nơi ngọn núi nào cũng đầy bạc, vàng và châu
báu.

Nhà quý tộc im lặng nghe câu chuyện của khách.

Ra đi, người đàn ông lấy trong túi da ra một cái vỏ ốc màu
hồng ở xứ Eldorado tặng nhà quý tộc già để cảm ơn ông đã cho ăn và ngủ lại. Đó
là một thứ đồ chơi, không đáng giá, vì thế nhà quý tộc vui lòng nhận.

Người đàn ông đi rồi thì đến đêm trời nổi giông. Những tia
chớp chậm chạp sáng lên và tắt đi trên bình nguyên sơn thạch.

Cái vỏ ốc nằm trên bàn, bên giường nhà quý tộc.

Nhà quý tộc chợt tỉnh giấc và nhìn thấy cái vỏ ốc sáng rực
lên trong ánh chớp của lửa trời. Trong lòng ông lóe lên và tắt đi hình ảnh của
một xứ sở thần tiên đầy ánh sáng hồng, bọt biển và mây trắng.

Tia chớp tắt. Nhà quý tộc đợi đến tia chớp sau và nhìn thấy
trong vỏ ốc cái xứ sở kia rõ nét hơn lần trước. Từ những bờ biển dựng đứng,
những dòng thác rộng chảy ra biển, sủi bọt và lấp lánh. Cái gì đây? Có lẽ là
những dòng sông. Nhà quý tộc như cảm thấy cả cái tươi mát của những dòng sông
ấy. Bụi nước phả vào mặt ông.

Ông ngỡ cảm giác đó là của giấc mơ chưa dứt, đứng dậy, kéo
ghế lại bên bàn, ngồi đối diện chiếc vỏ ốc, cúi xuống và không hiểu sao mà tim
đập mạnh, ông cố quan sát kỹ những chi tiết khác của cái xứ sở nằm trong vỏ ốc
kia. Nhưng những tia chớp thưa dần và sau cùng tắt hẳn.

Nhà quý tộc không dám châm nến, sợ ánh sáng thô lỗ của nó sẽ
làm ông tin rằng những gì ông đã thấy chỉ là ảo giác và không có xứ sở nào
trong lòng vỏ ốc hết.

Ông ngồi cho đến sáng. Trong ánh nắng bình minh cái vỏ ốc
chỉ còn là một cái vỏ ốc bình thường. Trong lòng nó chẳng có gì khác ngoài cái
ánh sáng mờ như sương phải khó khăn lắm mới nhận thấy. Hệt như cái xứ sở bí ẩn
kia trong một đêm đã lùi xa ra hàng ngàn dặm.

Ngay ngày hôm ấy nhà quý tộc đi Madrid và quỳ xuống trước mặt vua, cầu
xin đức kim thượng ban cho ông một đặc ân; cho phép ông tự bỏ tiền ra sắm một
chiếc thuyền để đi về phương Tây tìm cái xứ sở không ai biết tới kia.

Nhà vua vốn nhân đức liền chấp nhận lời cầu khẩn của ông.
Sau khi ông lùi ra, nhà vua nói với tả hữu:

- Nhà quý tộc kia rõ là một thằng khùng! Hắn ta có thể tìm
được cái gì với độc một chiếc thuyền thảm hại? Nhưng thôi kệ, Trời soi đường
chỉ lối cho cả những kẻ mất trí. Chưa biết chừng lão già ấy lại mang về được
cho ngai vàng của ta những miền đất mới cũng nên.

Suốt mấy tháng trời nhà quý tộc đi về hướng Tây. Ông ăn rất
ít và chỉ uống nước. Sự hồi hộp khiến thân hình ông quắt lại. Ông cố không nghĩ
đến cái xứ sở thần tiên kia, sợ rằng chẳng bao giờ ông có thể đặt chân đến đấy.
Và sợ rằng khiu ông được nhìn thấy nó thì nó lại là một bình nguyên đáng ngán
toàn cỏ và những cột bụi xám ngoét bị gió xua đuổi.

Nhà quý tộc cầu xin Đức Mẹ, đừng bắt ông phải thất vọng.

Tượng Đức Mẹ khắc mộc mạc bằng gỗ gắn ở mũi thuyền. Đức Mẹ
bay nhanh, nghiêng ngả đàng trước con thuyền lướt sóng. Đôi mắt xanh của Đức Mẹ
mở to đăm đăm nhìn về phía biển xa. Trên làn tóc mạ vàng đã rạn nứt và chiếc áo
choàng đỏ thẫm bạc màu, những giọt nước bắn lên lấp lánh.

- Xin Đức Mẹ hãy chỉ đường dẫn lối cho chúng con! - nhà quý
tộc cầu khẩn - Không lẽ nào lại không có xứ ấy. Con nhìn thấy nó rõ lắm mà,
trong giấc mơ cũng như trong lúc tỉnh.

Một hôm, vào lúc chiều tối, thủy thủ vớt được một cành cây
gãy. Đó là dấu hiệu gần tới đất liền.

Cành cây phủ dày những lá lớn giống như những chiếc lông đà
điểu. Từ lá cây bốc lên một hương vị ngọt ngào và tươi mát.

Đêm ấy trên thuyền không ai ngủ.

Và cuối cùng, trong ánh sáng rực rỡ của ban mai, một xứ sở
tráng lệ với những bức tường đá muôn màu của những rặng núi kéo dài từ đầu này
đến đầu kia biển cả hiện ra. Những dòng sông trong suốt từ những rặng núi ấy đổ
xuống đại dương. Trên màu xanh của rừng hàng đàn chim vui vẻ bay lượn. Lá rừng
rậm đến nỗi chim chóc không luồn vào trong được và vì thế chúng cứ phải lượn
mãi trên những ngọn cây.

Một hương vị tràn trề hạnh phúc của hoa trái từ trong bờ bay
ra. Tưởng như mỗi ngụm hương vị đó đưa cái bất tử vào trong lồng ngực.

Mặt trời lên và cái xứ sở ngập trong bụi nước bay ra từ
những dòng thác bỗng bừng lên đủ mọi màu sắc, những màu sắc chỉ có được khi ánh
mặt trời khúc xạ trong những bình pha lê nhiều cạnh.

Đất nước ấy long lanh như một dải thắt lưng bằng kim cương
mà nữ thần trinh bạch của trời và ánh sáng đã bỏ quên trên bờ biển.

Nhà quý tộc quỳ xuống, giơ hai tay run rẩy về phía mảnh đất
chưa người biết tới và nói:

- Cảm ơn người, tiên kiến của ta. Lúc ta đã gần đất xa trời
ngươi cho ta thèm nhớ những điều mới lạ và bắt tâm hồn ta phải mệt mỏi vì mơ ước
được nhìn thấy một xứ sở hạnh phúc. Nếu không thì không khi nào ta được trông
thấy nó và đôi mắt ta sẽ khô đi, sẽ mù đi trước cảnh bình nguyên đơn điệu. Ta
muốn lấy tên con gái ta là Florenzia đặt cho mảnh đất hạnh phúc này.

Từ đất liền hàng chục cầu vồng nhỏ chạy ra đón con thuyền.
Trước cảnh đó nhà quý tộc hoa mắt. Mặt trời đã thắp những chiếc cầu vồng đó
trong bọt thác, nhưng không phải chúng đang chạy lại gần thuyền mà chính là
thuyền đang đi lại gần chúng.

Những cánh vải rít trên cột buồm và những lá cờ lễ vừa được
kéo lên hân hoan bay phần phật.

Nhà quý tộc ngã sấp xuống boong tàu ẩm ướt và ấm áp. Ông đã
cấm khẩu. Trái tim mệt mỏi của ông không chịu đựng nổi niềm vui độc nhất và vĩ
đại mà Chúa đã ban cho ông ngày hôm ấy.

Nhà quý tộc qua đời.

Người ta nói rằng đất nước về sau này mang
tênFlorida đã được tìm ra là như thế.

Có lẽ cũng chẳng cần giải thích câu chuyện đó. Nhưng cũng
nên đánh dấu lại những khâu chính của nó để cho một ý nghĩ này thêm sáng tỏ. Đó
là trí tưởng tượng được cuộc sống sinh ra, đến lượt nó đôi khi lại có lần ngự
trị cuộc sống.

Người khoác áo choàng thô đã đánh thức trí tưởng tượng trong
nhà quý tộc. Từ phút đó, trí tưởng tượng đã choán hết tâm trí nhà quý tộc già
và chỉ vì thế mà ông đã nhìn thấy trong lòng chiếc vỏ ốc một xứ sở kỳ lạ.

Một trong những đặc tính của trí tưởng tượng con người tin ở
nó. Nếu không có lòng tin ấy, trí tưởng tượng sẽ chỉ là một trò chơi vô vị của
trí óc, là chiếc kính vạn hoa vô nghĩa của con trẻ.

Niềm tin vào hình ảnh tưởng tượng chính là cái động lực buộc
con người tìm trong cuộc đời cái mà mình tưởng tượng ra, chiến đấu để biến nó
thành sự thực, cái động lực ấy buộc con người đi theo tiếng gọi của tưởng
tượng, như nhà quý tộc kia đã đi theo và sau hết - tạo ra trong thực tế cái mà
mình tưởng tượng thấy.

Nhưng trước hết và mạnh hơn hết, tưởng tượng gắn bó với nghệ
thuật, văn học và thi ca.