- Ở Tours khủng khiểp lắm phải không?

- Ồ! Khủng khiếp... nhưng luôn luôn vì cùng một lý do: những
người tị nạn đổ xô đến. Tôi chẳng kiếm được căn phòng trống nào ở các vùng phụ
cận Tours cả, tôi đành phải ngủ trong thành phố và đương nhiên là chúng tôi đã
bị ném bom, bị hỏa hoạn, - Corbin vừa nói vừa phẫn nộ nghĩ đến cái lâu đài nhỏ
ở vùng thôn quê ấy, nơi mà người ta từ chối tiếp ông ta vì họ đã thu nhận những
người tị nạn Bỉ. Những kẻ ấy thì không hề hấn gì, trong khi Corbin thi suýt bị
vùi dưới đống đổ nát của Tours. Và trong sự hỗn độn ấy, - ông nhắc lại, - người
nào cũng chỉ nghĩ đến mình thôi! Thật là ích kỷ... Chà! Cái đó gây ra một ý
nghĩ thật đáng tự hào về con người! Còn về các nhân viên của ông, thì họ chẳng
ra cái thể thống gì cả. Không có một người nào có khả năng đến chỗ tôi ở Tours.
Họ mất liên lạc với nhau. Trước đó tôi đã dặn tất cả các bộ phận của chúng ta
là phải tập họp lại với nhau. Nhưng đừng hòng nhé! Một số người thì ở
miền Nam, một số khác thì lại ở miền Bắc. Không thể trông cậy vào ai được.
Thế nhưng chính là trong những lúc khủng hoảng như thế này mà ta có thể đánh
giá được con người, sự hăng hái, tính chiến đấu, lòng can đảm của người ấy. Một
đám nhu nhược, tôi nói với ông vậy đấy, một đám nhu nhược! Họ chỉ nghĩ đến
chuyện cứu cái mạng mình thôi! Chẳng hề quan tâm đến cả nhà băng lẫn tôi đây.
Cũng có một vài người sẽ bị tôi đuổi cổ đi thôi, tôi cam đoan với ông như vậy.
Ngoài ra tôi cũng không dự kiến giao dịch làm ăn gì nhiều.

Cuộc trao đổi chuyển sang hướng chuyên môn hơn, điều đó đem lại cho họ cảm
giác dễ chịu về tầm quan trọng của họ là cái đã hơi bị giảm đi từ khi xảy ra
những sự kiện gần đây.

- Một tập đoàn Đức, - Corbin nói, - sẽ mua lại Thép miền Đông.
Chúng ta có vị trí không đến nỗi tồi trong chuyện này. Quả thực là vụ làm ăn
với họ nhà Docks ở Rouen...

Ông ta trở nên u ám. Furières chào từ biệt. Corbin muốn tiễn ông và, ra đến
căn phòng khách với những cánh cửa chớp đóng kín, ông ta bật nút điện nhưng đèn
không sáng lên. Ông ta thốt lên một câu rủa.

- Bọn chúng cắt điện của tôi, lũ đểu giả!

“Gã này thật là thô tục,” bá tước nghĩ.

Ông khuyên Corbin:

- Ông gọi điện thoại đi, người ta sẽ sửa lại nhanh thôi. Điện
thoại thì hoạt động đấy.

- Nhưng ông không thể tưởng tượng được ở nhà tôi mọi thứ lộn xộn
đến mức nào đâu, - Corbin nói, nghẹt thở vì tức giận. - Bọn gia nhân đã cuốn
xéo rồi, ông bạn ạ! Tất cả bọn họ, tôi nsi với ông thế đó! Và tôi sẽ ngạc nhiên
lắm nếu như họ không cuỗm đi các bộ đồ ăn bằng bạc. Vợ tôi không ở đây. Tôi rối
tinh lên giữa tất cả những thứ này...

- Bà Corbin đang ở vùng tự do à?

- Đúng vậy! - Corbin làu nhàu.

Vợ ông và ông đã có một trận cãi nhau dữ dội; trong cảnh lộn xộn của cuộc
ra đi vội vã hoặc cũng có thể do một ý đồ thâm hiểm, cô hầu phòng đã nhét vào
giữa những vật dụng thiết yếu của bà Corbin một cái khung ảnh nhỏ vốn thuộc sở
hữu của ông Corbin trong đó có lồng bức ảnh khỏa thân của Arlette. Bản thân sự
khỏa thân ấy chưa chắc đã làm cho bà vợ hợp pháp tức tối: bà là một người rất
tỉnh táo, nhưng cô vũ nữ lại đeo ở cổ một cái dây chuyền tuyệt đẹp: “Anh cam
đoan với em rằng đó là đồ giả!” ông Corbin bực bội nói. Vợ ông không muốn tin
điều đó. Về phần Arlette, cô nàng biệt vô âm tín. Tuy nhiên mọi người khẳng
định rằng cô đang ở Bordeaux và người ta thường thấy cô cặp kè với
các sĩ quan Đức. Nhớ đến điều này tâm trạng của Corbin càng trở nên xấu hơn.
Ông rung chuông thật mạnh.

- Tôi chỉ còn có mỗi một cô đánh máy, - ông nói, - một con bé mà
tôi nhặt được ở Nice. Ngu như bò nhưng lại khá xinh. A! Cô đấy hả? - ông đột
ngột nói với một cô gái trẻ tóc nâu vừa mới bước vào. - Người ta cắt điện của
tôi, cô thử tìm hiểu một chút xem có làm gì được không. Cứ gọi điện thoại đi,
cứ gầm lên đi, cứ xoay xở đi, và rồi mang thư từ đến cho tôi nữa.

- Thư từ chưa được đưa lên ạ?

- Chưa, vẫn còn ở chỗ bà gác cổng. Cô co cẳng mà chạy đi. Mang
thư lên đây. Tôi trả tiền cho cô để không làm gì hết cả à?

- Tôi đi đây, ông làm tôi phát sợ, - Furières nói.

Corbin bắt gặp một nụ cười hơi có vẻ coi thường của bá tước; cơn giận dữ
của ông tăng lên, “ra cái vẻ, đồ xỏ lá”, ông nghĩ.

Cất cao giọng, ông trả lời:

- Thế ông muốn gì nào? Bọn họ làm tôi phút khùng lên.

Trong số thư từ có một bức thư của vợ chồng Michaud. Họ đã đến trình diện ở
trụ sở nhà băng tại Paris, nhưng người ta không thể cung cấp cho họ những chỉ
dẫn chính xác được. Họ bèn viết thư đến Nice và lá thư vừa mới được gửi trở lại
cho Corbin. Trong thư vợ chồng Michaud xin các chỉ thị và xin được cấp tiền.
Tâm trạng xấu phát tán tứ tung của Corbin cuối cùng cũng đã tìm được chỗ để dồn
tụ lại; ông thốt lên:

- A! Cái thư này hay
thật! Bọn họ chẳng phải lo lắng gì sất cả! Vậy là có những người chẳng phải lo
lắng gì sất cả! Người ta chạy, người ta mệt bở hơi tai, người ta bị choảng vỡ
mặt trên khắp các nẻo đường của nước Pháp. Ông bà Michaud thì có một kỳ nghỉ dễ
chịu ở Paris và
họ lại còn cả gan đòi tiền nữa chứ! Cô viết cho họ đi, - ông nói với cô đánh
máy đang khiếp sợ, - cô viết cho họ đi:

Paris, ngày 25/7/1940

Gửi ông Maurice Michaud

23, phố Rouselet

Paris VII

Thưa ông,

Ngày 11 tháng Sáu chúng tôi đã ra lệnh cho ông
cùng bà Michaud phải đi đến chỗ làm việc của ông bà tại địa điểm mà nhà băng
tản cư tới, tức là ở Tours. Ông không thể không biết rằng trong những thời điểm
quyết định này, tất cả các nhân viên của nhà băng, đặc biệt ông là người giữ
một vị trí đươc tín nhiệm, được coi như những chiến sĩ. Ông biết việc rời bỏ vị
trí trong những lúc như vậy có ý nghĩa gì. Hậu quả của việc làm thiếu trách
nhiệm của cả hai ông bà là sự rối loạn hoàn toàn của các bộ phận đã được giao
cho ông bà - ban thư ký và ban kế toán. Đấy không phải là điều duy nhất mà
chúng tôi có thể chê trách ông bà. Như chúng tôi đã nói với ông vào dịp thưởng
tiền ngày 31 tháng Mười hai năm trước khi ông xin nâng số tiền thưởng của ông
lên thành ba ngàn franc, ông đã được báo cho biết rằng, cho dù có thiện ý của
tôi đối với ông, tôi vẫn thấy điều đó là không thể được, vì năng suất của bộ
phận của ông rất thấp so với năng suất mà người tiền nhiệm của ông từng đem lại
cho chúng tôi. Với những điều kiện như vậy, trong khi lấy làm tiếc rằng ông đã
chờ đợi lâu đến thế rồi mới liên lạc với lãnh đạo của ông, chúng tôi coi việc
vắng tin ông cho đến tận hôm nay như một sự thôi việc, về phần ông cũng như về
phần bà Michaud. Sự thôi việc này, chỉ do một mình ông bà và không hề được báo
trước, không buộc chúng tôi phải trả ông bà bất cứ một khoản bồi thường nào.
Tuy nhiên, tính đến thâm niên lâu dài của ông tại nhà băng cũng như hoàn cảnh
hiện nay, chúng tôi cấp cho ông theo một chế độ đặc biệt và có tính chất thuần
túy ban tặng một khoản trợ cấp tương đương với hai tháng tiền lương của ông.
Vậy xin vui lòng nhận kèm theo đây... franc, dưới dạng một tấm séc gạch chéo
ghi tên ông được thanh toán tại Nhà băng Pháp ở Paris. Xin ông vui lòng báo lại
cho chúng tôi biết sau khi nhận được thư này để theo đúng thủ tục và xin ông
hãy ghi nhận những tình cảm đặc biệt của chúng tôi.

CORBIN

Bức thư này đã khiến vợ chồng Michaud chìm vào tuyệt vọng. Họ không có đến
được năm ngàn franc tiền tiết kiệm vì việc học hành của Jean-Marie rất tốn kém.
Với hai tháng lương của họ và khoản tiền ấy, họ chỉ gom góp lại được xấp xỉ
mười lăm ngàn franc và họ còn phải nộp tiền thuế. Vào thời điểm này gần như
không thể tìm được việc làm; mọi công việc đều hiếm và lương thấp. Họ đã luôn
luôn sống biệt lập; họ không có họ hàng, không có ai để xin giúp đỡ. Họ kiệt
sức vì chuyến đi và trầm uất bởi lo lắng cho con trai họ. Trong một cuộc sống
đầy những khó khăn, khi Jean-Marie còn nhỏ, bà Michaud thường nghĩ: “Chỉ cần nó
đến tuổi tự lo liệu được cho bản thân thì chẳng điều gì có thể thực sự ảnh
hưởng được đến mình.” Bà biết mình mạnh mẽ và có sức khỏe tốt, bà tự cảm thấy
mình can đảm, bà chẳng lo sợ gì cho bản thân cũng như cho ông chồng người mà
trong tâm tưởng bà cũng chưa bao giờ rời xa.

Nhưng giờ đây Jean-Marie đã là một người đàn ông. Dù anh ở đâu, nếu như anh
còn sống, thì anh cũng không còn cần đến bà nữa. Nhưng bà không được an ủi vì
điều này. Trước hết bà không thể tưởng tượng được rằng con trai bà lại có thể
không cần đến bà. Và đồng thời bà hiểu rằng chính bà, giờ đây, đang cần đến
anh. Toàn bộ sự dũng cảm của bà đã rời bỏ bà; bà nhìn thấy sự bấp bênh của
Maurice: bà cảm thấy mình đơn độc, già nua, ốm yếu. Họ phải làm gì để tìm được
việc làm? Họ sẽ sống ra sao khi tiêu hết mười lăm ngàn franc này? Bà có một vài
món đồ nữ trang nhỏ: bà yêu quý chúng. Bà luôn luôn nói: “Những thứ này chẳng
có giá trị gì”, nhưng trong thâm tâm bà không thể tin rằng cái trâm nhỏ xinh
đẹp nạm ngọc trai kia, cái nhẫn giản dị đính một viên hồng ngọc kia, những món
quà của Maurice thời họ còn trẻ mà bà đã từng yêu thích đến thế, lại không thể
bán được giá. Bà đưa những thứ này cho một người thợ kim hoàn trong khu phố của
bà, rồi lại đưa ra một cửa hàng lớn ở phố Paix, cả hai đều từ chối: cái trâm và
cái nhẫn được làm rất khéo nhưng họ chỉ quan tâm đến ngọc thôi, mà những viên
ngọc ở đây thì bé đến mức chẳng đáng để mua. Bà Michaud thầm sung sướng với ý
nghĩ giữ lại được tài sản của mình, nhưng sự thể thì rành rành ra đó: đây là
những của cải cuối cùng của họ. Thế mà tháng Bảy đã trôi qua và làm hao hụt
nghiêm trọng nguồn dự trữ của họ. Thoạt đầu cả hai đều nghĩ đến chuyện đi tìm
Corbin, giải thích cho ông ta rằng họ đã làm hết sức mình để đi đến Tours và
nếu ông ta cứ nhất định sa thải họ, thì ít nhất ông ta phải trả họ số tiền bồi
thường như dự kiến. Nhưng họ đã khá quen thuộc cái ông Corbin của họ nên biết
rằng mình chẳng đủ sức chống lại ông ta. Họ không có đủ khả năng tài chính cần
thiết để theo kiện ông ta và Corbin chẳng phải là người dễ bị đe dọa. Thêm nữa
họ cảm thấy ghê tởm không chịu nổi khi phải xin xỏ cái con người mà họ căm ghét
và khinh bỉ ấy.

- Anh không thể làm việc đó được, Jeanne ạ. Đừng yêu cầu anh,
anh không thể làm việc đó được, - Maurice nói bằng một giọng dịu dàng và yếu
ớt. - Anh nghĩ là nếu anh đứng trước ông ta, anh sẽ nhổ vào mặt ông ta mất và
điều đó sẽ chẳng làm cho mọi chuyện ổn thỏa được.

- Không, - Jeanne nói, bất giác mỉm cười, - nhưng hoàn cảnh của
chúng ta kinh khủng thật, anh tội nghiệp của em ạ. Có thể nói là chúng ta đang
bước tới một cái vực sâu và chúng ta nhìn thấy khoảng cách cứ thu ngắn lại theo
mỗi bước chân mà không thể thoát ra khỏi được. Thật không chịu đựng nổi.

- Thế nhưng vẫn phải chịu đựng thôi, - ông trả lời bằng một
giọng bình thản.

Ông đã từng chuyển giọng hệt như vậy để nói với bà, cái hồi ông bị thương
vào năm 1916 và bà được gọi đến bên ông ở bệnh viện: “Anh cho là khả năng lành
bệnh của anh là 4/10”. Ông đã suy nghĩ rồi nói thêm, đắn đo: “Ba rưỡi, nói cho
chính xác.”

Bà vừa nhẹ nhàng, âu yếm đặt tay lên trán ông, vừa tuyệt vọng nghĩ: “Ôi!
Giá mà Jean-Marie ở đây, nó sẽ bảo vệ chúng ta, nó sẽ cứu chúng ta. Nó trẻ
trung, nó mạnh mẽ...” Trong bà hòa lẫn một cách lạ lùng nhu cầu che chở của
người mẹ và nhu cầu được che chở của người phụ nữ. “Nó ở đâu, thằng bé tội
nghiệp của mình? Nó có còn sống không? Nó có đau đớn không? Không thể có chuyện
đó được, trời ơi! Không thể có chuyện là nó chết!” bà nghĩ, và trái tim bà buốt
lạnh khi ước tính rằng, trái lại, điều đó có khả năng xảy ra đến chừng nào.
Những giọt lệ mà từ biết bao ngày nay bà vẫn can đảm kìm giữ giờ trào ra khỏi
đôi mắt bà. Bà phẫn nộ thốt lên:

- Nhưng tại sao nỗi đau khổ bao giờ cũng dành cho chúng ta? Và
cho những người như chúng ta? Cho những người bình thường? Cho giới tiểu tư
sản? Dù cho chiến tranh xảy ra, đồng tiền hạ giá, dù cho có nạn thất nghiệp hay
khủng hoảng hoặc cách mạng, những kẻ khác vẫn xoay xở được. Chúng ta thì luôn
luôn bị đè bẹp! Tại sao? Chúng ta đã làm gì nào? Chúng ta phải trả giá cho mọi
lỗi lầm. Tất nhiên rồi, người ta chẳng sợ chúng ta! Giới công nhân biết tự vệ,
những người giàu thì mạnh mẽ. Còn chúng ta, chúng ta là những con cừu tốt để
xén lông. Hãy giải thích cho tôi biết vì sao chứ! Chuyện gì đang xảy ra? Em
không hiểu. Anh là một người đàn ông, có lẽ là anh hiểu, - bà giận dữ nói với
Maurice, không còn biết phải buộc tội ai về cái tai họa đang đến với họ.
- Ai sai? Ai đúng? Tại sao lại là Corbin? Tại sao lại là Jean-Marie?
Tại sao lại là chúng ta?

- Em muốn hiểu cái gì nào? Chả có gì để mà hiểu cả, - ông nói,
cố gắng làm cho bà bình tĩnh lại. - Có những quy luật chi phối thế giới và
chúng không được làm ra để ủng hộ hay để chống lại chúng ta. Khi cơn giông nổ
ra, em không oán trách ai cả, em biết rằng sét là sản phẩm của hai loại điện
tích trái dấu, các đám mây không hề biết đến em. Em không thể trách móc chúng
gì được. Vả lại làm như vậy thì thật buồn cười, chúng sẽ không hiểu.

- Nhưng đây có giống như vậy đâu. Đây là những hiện tượng hoàn
toàn thuộc về con người.

- Chỉ là bề ngoài thôi, Jeanne ạ. Những chuyện đó có vẻ như do
người này hoặc người kia, do một hoàn cảnh nào đó, nhưng cũng giống như trong
tự nhiên, sau một giai đoạn yên ả thì sẽ có cơn giông với sự khởi đầu, lúc đỉnh
điểm, lúc kết thúc và sẽ lại đến những giai đoạn bình yên khác dài hoặc ngắn
hơn! Không may cho chúng ta, chúng ta lại sinh ra trong một thế kỷ giông bão,
thế thôi. Bão tố sẽ dịu đi.

- Vâng, - bà nói, nhưng không đi theo vào lĩnh vực trừu tượng
này, - Nhưng thế còn Corbin thì sao? Đó không phải là một thế lực tự nhiên
chứ, cái lão Corbin ấy, phải không?

- Đó là một loài độc hại giống như loài bọ cạp, loài rắn, các
thứ nấm độc. Thực ra cũng có một chút lỗi của chúng ta. Chúng ta đã luôn luôn
biết Corbin là cái loại gì rồi. Tại sao chúng ta còn ở lại đó, ở chỗ lão ta? Ta
không đụng đến những thứ nấm xấu, phải tránh những người xấu đi chứ. Đã từng có
những tình huống mà, nếu có một chút can đảm và có khả năng chịu đựng, lẽ ra
chúng ta đã có thể tìm được một việc làm khác. Và em hãy nhớ lại đi, cái hồi
chúng ta còn trẻ, khi anh được mời làm giám học ở São Paulo, nhưng em đã không
muốn để cho anh đi.

- Thôi, đó là chuyện cũ rồi, - bà vừa nói vừa nhún vai.

- Không, anh chỉ nói...

- Vâng, anh nói là không nên oán giận con người. Nhưng chính anh
lại nói là nếu anh gặp Corbin, anh sẽ nhổ vào mặt lão ta.

Họ tiếp tục tranh luận, không phải bởi vì họ hy vọng hay thậm chí là mong
muốn thuyết phục nhau, mà bởi vì trong lúc nói, họ quên đi được đôi chút mối lo
âu nghiệt ngã của họ.

- Chúng ta có thể nhờ đến ai đây? - cuối cùng Jeanne thốt lên.

- Em vẫn còn chưa hiểu rằng tất cả mọi người chẳng ai thiết gì
đến ai sao?

Bà nhìn ông.

- Anh lạ thật, Maurice ạ. Anh nhìn mọi người như những kẻ vô sỉ
nhất, chán chường nhất và, đồng thời, anh lại chẳng đau khổ, ý em muốn nói là,
đau khổ trong thâm tâm ấy! Em có nhầm không?

- Không.

- Vậy thì rốt cuộc điều gì đã an ủi anh?

- Niềm tin chắc chắn về sự tự do bên trong của mình, - ông nói
sau khi suy nghĩ, - thứ tài sản quý giá không thể suy suyển ấy, và việc để mất
hay giữ gìn nó chỉ phụ thuộc vào mình anh thôi. Cứ để cho các dục vọng bị đẩy
đến cực điểm như hiện giờ cuối cùng sẽ tắt ngấm đi. Cứ để cho những thứ đã bắt
đầu sẽ đi đến hồi kết. Tóm lại, cứ để cho các thảm họa qua đi và phải cố gắng
đừng biến mất trước chúng, chỉ có thế thôi. Vậy trước hết hãy sống: Primum
vivere. Được ngày nào hay ngày ấy. Tồn tại, chờ đợi, hy vọng.

Bà nghe ông mà chẳng nói gì. Đột nhiên, bà đứng dậy và cầm lấy chiếc mũ mà
lúc trước bà đặt trên lò sưởi. Ông nhìn bà sửng sốt.

- Còn em thì, - bà nói, - “Hãy tự giúp mình, trời sẽ giúp cho”.
Vì thế em sẽ đi tìm Furières đây. Ông ta luôn luôn tử tế đối với em và ông ta
sẽ giúp chúng mình, dù chỉ là để làm cho Corbin khó chịu.

Jeanne đã không nhầm! Furières đã tiếp bà và hứa rằng bà và chồng bà sẽ
được nhận một khoản tiền bồi thường tương đương với sáu tháng lương của mỗi
người, điều đó sẽ nâng số tiền của họ lên quãng sáu chục ngàn franc.

- Anh thấy đấy, em đã xoay xở được, trời đã giúp em, - Jeanne
nói lúc trở về với chồng bà.

- Còn anh, anh đã hy vọng, - ông mỉm cười trả lời. - Cả hai
chúng ta đều có lý!

Họ rất thỏa mãn với kết quả của cuộc vận động này nhưng họ cảm thấy rằng từ
nay đầu óc họ, được giải phóng khỏi những bận tâm tiền bạc ít nhất là trong
tương lai trước mắt, sẽ bị chiếm trọn bởi nỗi lo sợ cho con trai của họ.