Dư luận

ĐỌC
LẠI TRUYỆN GIÔNG TỐ

NGUYỄN
TUÂN

Tiểu
thuyết Giông tố dài 30 chương và thêm một đoạn kết: nhưng sự việc xảy ra trong
một thời gian cũng ngắn vậy. Như lời Vũ Trọng Phụng ghi vào lòng truyện, sự việc
mở ra vào tháng 10-1932 và kết thúc vào mùa hè 1933. Những niên hiệu này nói lại
rất nhiều về hoàn cảnh chính trị và xã hội nước ta lúc bấy giờ.

(...)
Tiểu thuyết Giông tố gồm nhiều thứ người: thôn quê, thành thị và cả những nhân
vật từ quê ra tỉnh. Có người là thôn nữ bị bán làm lẽ thứ mười hai cho nhà
giàu, có người là thư ký, có người là du thủ du thực, có người là gái tân thời,
có người là đốc học, có người làm cách mạng. Nhưng trội lên hết để người đọc
suy nghĩ, để người đọc nhớ lại mà đặt thành vấn đề thì có hai nhân vật Thị Mịch
và Nghị Hách.

(...)
Thấy rõ thực dân cai trị, một mặt đàn áp, bắn giết những người chống lại trật tự
của chúng; một mặt khác, chúng tạo ra một bọn tay sai trâng tráo. Nhưng sự
trâng tráo bẩn thỉu của những kẻ chỉ sống với đồng tiền, lấy đồng tiền ra mà bắt
nạt, ăn hiếp cuộc sống, điều khiển cuộc sống, đặt cho cuộc sống một khuôn phép
theo đồng tiền bóp nặn ăn cướp được, cái sự trâng tráo ấy (như đoạn văn trích
trên đây của thiên truyện XXI), sự trâng tráo của cái xã hội lấy của đè người ấy
lại còn lên tới cái mức mặt dạn mày dày vô liêm sỉ cao độ mà chỉ có ngòi bút Vũ
Trọng Phụng mới phân tích nổi và tổng hợp được hết ở chương XXIX. Sau những
tình tiết phức tạp của truyện (chính cuộc đời riêng của Nghị Hách là một sự phức
tạp kinh rợn nhớp nhúa). Nghị Hách đã biết Long, cái người bị y cướp vợ kia, lại
chính là con giai y mà y vẫn gả con gái của y cho Long như thường, và trâng
tráo đến cái mức quảng cáo cho y bằng sự công nhận việc loạn luân đó giữa một bữa
tiệc khoe mề đay, sau một cuộc phát chẩn giả nhân giả nghĩa cho 4.000 người,
chính những người y đã bóc lột và đày đọa.

Chương
này gần kết thúc Giông tố : đọc đến đây, thấy sợ Vũ Trọng Phụng. Trong các tác
phẩm của Vũ Trọng Phụng, Giông tố là một truyện dài đại diện rất nhiều cho tư
tưởng tiến bộ và thái độ phê phán của nhà tiểu thuyết trước cuộc sống đảo điên
của thời ấy. Nhưng trong Giông tố, chương này là cái đoạn mà thấy tác giả mạnh
nhất và cao tay nhất về nghệ thuật. Tôi vừa nói là sợ Vũ Trọng Phụng. Sợ, hiểu
theo cái nghĩa của những người trong nghề nghiệp văn chương biết kính phục trước
một nhân tài, một chân tâm, một cái uy tín trong văn học cận đại nước ta. Trong
dịp kỷ niệm Vũ Trọng Phụng này, sự kính phục ấy càng có nghĩa là sự thương yêu,
kính trọng và nhớ tiếc không biết để đâu cho hết được.

* *
*

Nói
chung về tác phẩm Vũ Trọng Phụng và cả con người tác giả, lúc sinh thời và cả
sau lúc nằm xuống để đường hoàng đi vào cõi bất diệt của văn xuôi Việt Nam, rất
nhiều người đọc hay bận tâm về cái khía dâm trong bất cứ trứ tác nào của Vũ Trọng
Phụng. Bận tâm đến cái mức độ ngộ nhận những văn phẩm có chân giá của hiện thực
phê phán kia đều là những dâm thư. Những đoạn gọi là dâm ấy mà có vì sự cần thiết
của cơ cấu một truyện dựng thì đấy cũng chỉ là những hiện tượng. Thực chất của
văn phẩm Vũ Trọng Phụng là vượt lên những hiện tượng ấy để nói một cái gì rất lớn
và nói lên cái hoài bão rất lành, rất đẹp của tác giả.

Riêng
về Giông tố, truyện dài đã đóng bằng một việc tiêu cực tự hoại thân thể, và
cũng mở đầu bằng một cuộc cưỡng dâm thô bạo có trả tiền. Rồi lại tiếp diễn những
cuộc tiền dâm hậu thú và thông dâm, và vân vân. Nhưng cái chính không phải ở
đây. Giông tố có nói đến nông dân, nhưng cái nhìn của Vũ Trọng Phụng còn chệch
choạc. Giông tố có nói đến chiến sĩ cách mạng nhưng cái nhìn của Vũ Trọng Phụng
còn viển vông, phiêu lưu. Cái mà Vũ Trọng Phụng đánh trúng nhất trong Giông tố
tức là đánh vào cái sự trâng tráo tàn bạo của thế lực đồng tiền, của những thế
lực phản bội đã dựa vào đế quốc và định cầm cân nảy mực cho sự sống và ngự trị
lên trên cái giá trị thật của đời sống. Cái mà Vũ Trọng Phụng xưa kia đã dành
cái phần tráng kiện trong nhãn lực và bút lực để tấn công vào, vì hạnh phúc và
công lý, thì ngày nay cuộc cách mạng của ta đã dồn nó vào chỗ Mỹ - Diệm. Vũ Trọng
Phụng mà còn, còn đánh nhiều thêm bằng nhiều truyện nữa, còn đánh mạnh hơn bao
giờ hết và đánh cho kỳ hết. Không những đánh, mà Vũ Trọng Phụng còn kiến thiết
nữa.

(In trong báo Nhân dân, số
966, ngày 27-10-1956).

GIÔNG
TỐ

TRƯƠNG CHÍNH

Riêng
năm 1936, Vũ Trọng Phụng viết sáu tác phẩm, bấy giờ đăng trên các báo, những
năm sau mới xuất bản thành sách: Giông tố (tức Thị Mịch), tiểu thuyết dài (đăng
Hà Nội báo từ tháng 1-1936), Cơm thầy cơm cô, phóng sự dài (đăng Hà Nội báo từ
tháng 3-1936). Số đỏ, tiểu thuyết dài (đăng báo Tương lai, từ tháng 9-1936),
Làm đĩ, tiểu thuyết dài (viết tháng 10-1936, in năm 1939), Giết mẹ (kịch, dịch
Lucrèce Borgia của Victo Hugô, in năm 1936). Trong sáu tác phẩm ấy, thì có ba
cuốn tiểu thuyết cho đến ngày nay vẫn được đánh giá cao: Giông tố, Vỡ Đê, Số đỏ,
và cũng là những tác phẩm tiêu biểu của Vũ Trọng Phụng.

I-
Từ thôn quê “xôi thịt” đến thành thị “bơ sữa” Trong văn chương hiện thực phê
phán trước Cách mạng, hiếm có tác phẩm nào, trong đó tác giả dồn lại bấy nhiêu
cảnh xấu xa, mục nát, tội lỗi của xã hội cũ như trong Giông tố của Vũ Trọng Phụng.
Quả không có. Thường thường thì người ta cũng chỉ tả một khía cạnh nào đó. Nguyễn
Công Hoan là nhà văn hay khai thác những đề tài như Vũ Trọng Phụng, nhưng ông
phải dàn trải ra trong rất nhiều truyện ngắn, chứ chưa hề sáng tác được một
truyện dài có những điển hình tập trung như trong Giông tố.

Trong
Giông tố, Vũ Trọng Phụng dẫn chúng ta từ thôn quê “xôi thịt” đến thành thị “bơ
sữa”, từ những chốn ăn chơi truỵ lạc, gái đĩ, thuốc phiện đến những cảnh xa hoa
- cũng không kém truỵ lạc - trong phòng Tịnh Tâm ở ấp Tiểu Vạn Trường Thành của
Nghị Hách. Không kể những nhân vật chính, riêng những con người của xã hội cũ
mà Vũ Trọng Phụng vẽ bằng một hai nét trong Giông tố cũng đã nhiều vô kể. Ở
thôn quê thì đủ các mặt hào lý, gặp cơ hội nào cũng có thể tổ chức ăn uống, hút
xách, đem lý sự cùn ra mà cãi vã nhau, rồi chửi bới nhau, nhưng lên đến cửa
quan thì run sợ, hèn nhát. Ở thành thị, thôi thì đủ hạng người, thượng vàng hạ
cám. Những tay doanh nghiệp sắc sảo, gian hùng, “coi đời như canh bạc lớn”,
“làm việc thiện để quảng cáo cho mình” có chân trong các hội ái hữu, nhưng “kỳ
chung không có ai là bạn trên đời”, đã từng chủ tọa những ban giải thưởng văn
chương nhưng chưa hề đọc hết một cuốn tiểu thuyết; những tay cổ động cho Phật
giáo mà lại đi xây hàng dãy nhà xâm; những anh làm chủ ba bốn tiệm khiêu vũ mà
đánh con gái hộc máu về tội ăn mặc tân thời; những anh vừa là chủ hiệu xe đám
ma, và là chủ dược phong, bán tem cho Hội Bài trừ bệnh lao, mà lại bán cả thuốc
lào mốc, v.v... Tóm lại, tất cả những người tự xưng là “thượng lưu” nhưng kỳ thực
chỉ biết có đồng tiền và danh hão, dùng mọi cách đầu cơ, mọi ngón bịp bợm. Theo
tác giả thì đó là “những mẫu” hàng đặc biệt của công giới và thương giới".
Ai từng sống ở Hà Nội lâu năm, nhất là vào khoảng 1930-1939, chắc có thể tìm thấy
ở những nét sơ sài trên, một con người có thật, bằng xương bằng thịt, đã làm
giàu một cách trắng trợn như thế và cũng đã trở nên những tai to mặt lớn của xã
hội đương thời.

Trong
các tiệm hút của Hàng Buồm, hay trong các nhà hát ả đầu phố Khâm Thiên, Vũ Trọng
Phụng lại có dịp cho chúng ta biết một hạng người khác, hạng người truỵ lạc.
Không kể Vạn tóc mai, đứa con hoang của Nghị Hách, xỏ lá, xỏ xiên, nói xấu bố với
nhà báo để “làm tiền” bố, có đủ mặt “các nhân viên làng bẹp, những thiếu phụ mặt
bự những phấn, môi tái nhợt, tóc búi, cổ đeo kiềng, mặc áo tân thời cổ bánh bẻ”;
những tên lính da trắng, da đen; một mụ đầm già. Rồi những ông giáo, ông cử
nhân Tây học hẳn hoi, bề ngoài đạo mạo, nghiêm nghị, nhưng đến đây thì giở đủ
trò đểu cáng. Tác giả Giông tố dùng ngòi bút phóng sự của mình để tả cuộc đời bẩn
thỉu dâm đãng của thành phố Hà Nội dưới thời Pháp thuộc.

Đã
hết đâu! Ngoài những cảnh “lầm than” công khai, còn những cảnh “lầm than” kín
đáo hơn. Một bà nhà “tử tế” ngoài bốn mươi, chuyên môn nhảy đồng bóng và nằm với
anh cung văn; một cô thiếu nữ tân thời hẹn hò với trai trong khách sạn.

Còn
chốn quan trường thì như thế nào? Một ông quan thuộc địa “cáo già” dùng những lời
nói ngọt ngào, những hành động khôn khéo để phỉnh dân, bóc lột dân cho dễ: một
ông tuần và một ông quan huyện chuyên bênh vực những người có của. Dám nói đến
các quan Tây, trong các cuốn tiểu thuyết, thì trước đây, có lẽ chỉ Vũ Trọng Phụng
mới có gan ấy. Đọc những đoạn tác giả tả Nghị Hách, gặp quan sứ, hoặc đoạn các
quan Tây đến dự buổi tiệc của Nghị Hách sau cuộc phát chẩn, chúng ta thấy cái
cười mỉa mai của tác giả dưới những câu giả đò ngây thơ. Ngoài những quan cai
trị đương chức, đương quyền, lại có những ông quan cai trị đã về hưu, nhưng để
ý việc doanh thương từ lâu, và hiện làm đại diện cho một hội lý tài lập bên
Pháp, vốn liếng có hai mươi triệu “phật lăng” và đang tìm cách giữ độc quyền nước
mắm.

Trở
lên trên là những con người. Dưới đây là các sự việc trong xã hội cũ: bỏ truyền
đơn, cờ đỏ cộng sản để vu cáo người khác, hối lộ ở chốn quan trường, luật lệ hà
khắc của chính phủ thực dân; dạy trên năm người học trò không khai báo thì bị tội,
tranh cử ở Nghị trường, thông đồng với các cơ quan ngôn luận để làm hậu thuẫn
cho các cuộc tranh cử, những bài “đít cua” rỗng tuếch, trò hề của những tai to
mặt lớn... Có thể nói không có cái gì khả ố, lố bịch trong xã hội cũ mà Vũ Trọng
Phụng không đề cập đến.

Vũ
Trọng Phụng còn tỏ ra biết đời nhiều nên ông còn đưa lên sân khấu một cô thầy
bói, một ông già đóng vai thầy địa lý và thầy số đi xem đất, đặt huyệt, lấy số
tử vi. Dưới ngòi bút Vũ Trọng Phụng, cả xã hội cũ hiện lên một cách bi đát đau
thương mà cũng hết sức tồi tệ, đáng căm giận.

II.
Nghị Hách, một tên tư sản điển hình

Nghị
Hách không phải là một ông Nghị gật tầm thường, không phải như Nghị Quế của Ngô
Tất Tố trong Tắt đèn, Nghị Lại của Nguyễn Công Hoan trong Bước đường cùng. Nghị
Quế, Nghị Lại là những tên địa chủ thôn quê, có lẽ ngoài huyện nhỏ chúng ở,
không ai biết đến. Còn Nghị Hách chẳng những là một tên địa chủ có năm trăm mẫu
đồn điền trong tỉnh nhà, hắn còn là một nhà đại tư bản, một nhà đại công nghiệp
có mỏ than ở Quảng Yên, ba chục nóc nhà Tây ở Hà Nội, bốn chục nóc nữa ở Hải
Phòng. Cái ấp của hắn đồ sộ nhất tỉnh, đến dinh quan công sứ cũng không bằng.
Cách ăn chơi của hắn thì y như các vị công hầu khanh tướng trong tiểu thuyết
Tàu, có mười một nàng hầu đặt dưới quyền một mụ quản gia.

Không
những thế, Nghị Hách lại sắp ứng cử ghế Nghị trưởng, sắp có Bắc Đẩu bội tinh.
Nói tóm lại là một nhân vật quan trọng trong xã hội ngày trước. Ai tò mò có thể
tìm thấy tên và ảnh hắn - hay đúng hơn, những người giống như hắn - trong cuốn
Những nhân vật Đông Dương, Phủ Toàn quyền in năm 1941. Cũng như nhiều nhân vật
có tên và có ảnh trong cuốn “sách vàng” nói trên, tiểu sử Tạ Đình Hách cũng hết
sức kỳ khôi. Xuất thân chỉ là tên cai thợ nề, thế rồi sang Lào một chuyến,
không biết làm ăn ra sao mà khi về giàu có thế ấy. Chính vợ con hắn kể tội ác của
hắn:

“- Ừ
đấy, bà thế đấy! Nó là cung văn thật đấy, nhưng mà bụng dạ tốt, nó ăn ở có nhân
có nghĩa... Nó còn hơn cái mặt mày, đồ lường đảo! Quân giết người! Đồ lường thầy
phản bạn! Quân hiếp dâm! Ừ! Mày cứ ly dị bà đi! Rồi bà tố cáo tội lường gạt, tội
giết người của mày trước pháp luật cho mà xem! Mày về mày hỏi mười một con vợ lẽ
của mày xem có phải mày hiếp chúng không? Có phải mày đã bỏ bã rượu vào nhà bố
mẹ đẻ chúng để bố mẹ chúng phải bán rẻ cho mày không?...”.

Ấy
thế mà sau khi câu chuyện Hải Phòng vỡ lở, làm cho Nghị Hách như có dịp ôn lại
cả cái quá khứ bỉ ổi của hắn, chính sau khi đó, trong bữa tiệc thết đãi ở Tiểu
Vạn Trường Thành, hắn đã đọc một bài diễn văn rất kêu, nói đến luân lý, đạo đức,
bác ái, bình dân... Chưa bao giờ ngòi bút Vũ Trọng Phụng mỉa mai cay đắng như
trong bài diễn văn đó.

Nhưng
chỗ chưa đúng của Vũ Trọng Phụng là ông chỉ nhấn mạnh vào tính cách dâm đãng của
Nghị Hách. Hết hiếp dâm vợ người đến hiếp dâm con gái tơ, rồi đem về nuôi như
nuôi một lũ gái **. Đành rằng kẻ có tiền trong xã hội cũ, dễ sinh ra dâm đãng,
nhưng tội chính của Nghị Hách không phải ở chỗ đó, mà ở chỗ cướp năm trăm mẫu đồn
điền, bóc lột nhân công ở mỏ than Quảng Yên, ở cách làm giàu của một anh cai thợ
nề trở thành một tên tư bản kếch xù và một nhân vật đặc biệt trong xã hội. Dâm
đãng chỉ là một khía cạnh, và không phải là khía cạnh quan trọng nhất trong con
người Nghị Hách.

Bi
kịch xảy ra trong gia đình Nghị Hách giống bi kịch xảy ra trong gia đình một
tên tư bản khác ở Trung Quốc, Chu Phác Viên trong Lôi vũ của Tào Ngu. Lôi vũ viết
năm 1933 (năm 1944, mới dịch ra tiếng Việt). Nhắc đến Tào Ngu không có nghĩa là
nói Vũ Trọng Phụng chịu ảnh hưởng của Tào Ngu, có lẽ Vũ Trọng Phụng chưa hề đọc
Lôi vũ. Giống nhau, chẳng qua vì hai người đều sống trong những xã hội mà đồng
tiền làm chủ, vì đã thấy trong đó những người có tiền có thể dùng đồng tiền sắp
đặt mọi việc theo ý muốn của mình, và có khi lại phải chịu hậu quả của mình
không đoán trước được. Nghị Hách không bao giờ ngờ rằng Thị Mịch lại là vợ chưa
cưới của con hắn, mà cũng không bao giờ ngờ rằng Long chính là con đẻ của hắn.
Còn Long cũng không bao giờ ngờ mình là con của Nghị Hách, và lấy Tuyết là em
ruột mình, và thông dâm với Thị Mịch khi Thị Mịch đã làm lẽ Nghị Hách là thông
dâm với vợ lẽ của bố. Trong lúc đó thì “bà Nghị” lại ăn nằm với ông già Hải
Vân, rồi chính “bà Nghị” cũng lại ăn nằm với một thằng cung văn.

Chuyện
trong Giông tố thật hết sức rắc rối. Bố trí chừng ấy chi tiết ăn khớp với nhau
cho được mạch lạc, rồi “gỡ nút” ra cho được tự nhiên, phải có cái tài của nhà
văn viết truyện trinh thám. Và chính Vũ Trọng Phụng có khi cũng sắp đặt câu
chuyện cho mình y hệt truyện trinh thám. Ông già “bí mật” Hải Vân, Vũ Trọng Phụng
dựng lên rất có vẻ trinh thám. Rồi cái “xen” Nghị Hách và ông già Hải Vân cầm
súng lục, đi xe hơi trong đêm tối xuống Hải Phòng bắt quả tang vợ Nghị Hách ngoại
tình, v.v... phần nào giống truyện trinh thám của Thế Lữ, Phạm Cao Củng hồi ấy.

III.
Những nhân vật cảm tình của Vũ Trọng Phụng

Trong
Giông tố có một số nhân vật mà Vũ Trọng Phụng ít nhiều có cảm tình: Thị Mịch,
Long, Tú Anh, cụ Hải Vân và ông huyện Cúc Lâm. Qua những nhân vật này, chúng ta
thấy tâm sự tư tưởng, lập trường của tác giả, bộc lộ càng rõ nét.

Thị
Mịch là một nạn nhân của xã hội mục nát đó. Lẽ ra Thị Mịch phải là người tác giả
có cảm tình nhiều nhất. Nhưng đối với nhân vật này, ngòi bút của ông không đều.
Đoạn đầu, ông tả Thị Mịch là là một cô gái quê mùa, giản dị, chung tình, và sua
khi bị Nghị Hách làm nhục, ông có tỏ một chút thương hại. Nhưng không bao lâu
sau, dưới ngòi bút ông, người con gái ấy trở thành một nhân vật rắc rối, phức tạp,
dâm đãng, nhất là có những cử chỉ vô duyên, đáng ghét của người đang ở cảnh nghèo
khổ, bỗng được đổi sang sống trong cảnh giàu có, phong lưu. Trò đời thường như
thế thật, nhưng tả một xã hội đáng ghét, rồi lại tả nạn nhân của xã hội ấy cũng
đáng ghét nốt thì làm người đọc hết sức hoang mang.

...
Long cũng là một nạn nhân khác của xã hội cũ. Vũ Trọng Phụng tả Long làm một kẻ
chung tình, vì chung tình mà đau khổ rồi trở nên chơi bời, trác táng, không thiết
gì đến gia đình nữa, sau cùng thì tự sát cạnh một gái giang hồ. Tình cảnh của
Long cũng là tình cảnh nhiều người ngày trước. Đứng về tâm lý mà xét thì không
có gì đáng nói. Nhưng suốt cuốn truyện dưới ngòi bút Vũ Trọng Phụng anh này hơi
ồn ào, có những điệu bộ giả tạo, có những câu nói làm ra vẻ quan trọng, hết sức
buồn cười. Long đóng vai trò của mình vụng về như một anh kép dở trên sân khấu
ngoại ô...

...
Tú Anh cũng thế. Tú Anh cũng là một vai đóng kém, mặc dù tác giả có nhiều cảm
tình với nhân vật này. Vũ Trọng Phụng tả Tú Anh là một thanh niên tuấn tú, vị
tha, bác ái, có lý tưởng. Đối với Nghị Hách, Tú Anh có rất nhiều quyền lực. Đó
cũng là một điều hơi lạ, đối với một người bố như Nghị Hách. Chính Tú Anh đã bắt
Nghị Hách lấy Thị Mịch làm vợ lẽ, bắt Nghị Hách gả Tuyết cho Long... Người đọc
nghiệm thấy nhân vật nào Vũ Trọng Phụng có cảm tình nhiều nhất thì y như rằng
nhân vật ấy trở thành giả tạo nhất. Quen tả những cảnh thối nát trong xã hội với
những nhân vật đểu giả, thô bạo, nên ngòi bút của Vũ Trọng Phụng bất lực khi muốn
tả một cái gì cao thượng, tế nhị, hay ông cho là cao thượng, tế nhị.

Điều
này chúng ta còn thấy khi tác giả xây dựng nhân vật Hải Vân - ông già “cách mạng”
bôn ba hải ngoại “nửa đời người tù tội”, “chín năm trời trốn tránh, gối đất nằm
sương”, công việc của ông già hiện nay là về nước “hòa giải hai Đảng, điều đình
cho Đảng Quốc gia cũ hợp nhất với Đảng Quốc tế mới”. Một người như vậy, mà Vũ
Trọng Phụng làm cho chúng ta mất cảm tình, ông đã khoác lên người “ông già” những
điệu bộ, những cử chỉ của những nhân vật trong các cuốn tiểu thuyết trinh thám
dở. Mặt khác, không kể những đoạn thuyết về địa lý, số tử vi, - đây là những
nghệ phụ mà nhà “cách mạng” này dùng để lọt vào đâu cũng được và dễ tránh con mắt
tò mò của mật thám, nhưng trong nhiều trường hợp, “ông già” tỏ ra mê tín, dị
đoan thực sự và cũng lại không “đáng kính mến về nhân phẩm” lắm, như bà Nghị Hách
ca tụng...

...
Cuối cùng đến ông huyện Cúc Lâm. Hình như Vũ Trọng Phụng mong mỏi rất nhiều về
ông huyện tân học này lắm thì phải. Ông ta đỗ luật khoa tiến sĩ Ba lê, từng diễn
thuyết và biểu tình với nhà văn Romain Rolland về chính trị phạm Đông Dương, về
nước làm quan để mưu những việc ích quốc lợi dân. Vì thế, ông ta đã từ chối những
cám dỗ bằng sắc đẹp và tiền bạc mà Nghị Hách đưa ra lung lạc ông. Ông ta quyết
đứng về phía nhân dân, cự lại viên Tổng đốc để rồi đệ đơn từ chức, mở một phòng
luật sư và một cơ quan ngôn luận bằng tiếng Pháp công kích chế độ quan trường...
Không rõ về sau, ông ta công kích chế độ quan trường có đi đến đâu không, nhưng
chỉ nghe câu ông ta đối đáp viên Tổng đốc thì hết sức chán:

- Bẩm
cụ lớn, Nhà nước không cần phải đổi tôi đi xa. Dù tôi không làm quan thì tôi
cũng không chết đói ạ! Bẩm cụ lớn, chẳng phải nói khoe gì, quan thầy của tôi
trong Đảng Xã hội nay mai mà có sang nhậm chức Toàn quyền thì lúc ấy tôi sẽ làm
quan cũng không muộn ạ! Mà nếu có phải làm quan, tôi sẽ cũng không làm quan huyện
nữa!

Vũ
Trọng Phụng mất năm 1939. Lúc sống, chắc ông cũng đã được mắt thấy những người
trong Đảng Xã hội Pháp sang nhận chức Toàn quyền Đông Dương, có người còn làm đến
chức Bộ trưởng Hải ngoại nữa, và chắc ông cũng được mắt thấy những người như
ông huyện Cúc Lâm làm nước chức quan to hơn chức quan huyện, thế nhưng có phải
vì vậy mình xã hội Việt Nam thay đổi được gì! Cái óc “bình dân” của ông huyện
Cúc Lâm cũng chỉ đưa ông ta đến làm tay sai cho thực dân Pháp đắc lực hơn mà
thôi! Bây giờ nêu điều đó ra, chỉ cốt mọi người thấy tư tưởng Vũ Trọng Phụng bị
hạn chế như thế nào. Ông chưa thấy rõ con đường đi đúng, mặc dù ông oán ghét xã
hội cũ, xã hội đồng tiền dưới ách phong kiến và thực dân. Ông có những ý định tốt,
nhưng ông đặt hy vọng vào những người như Tú Anh, ông huyện Cúc Lâm thì sai lầm
hết sức. Mặt khác, ông không biết xây dựng nhân vật “ông già” Hải Vân hiện thực
hơn, nghiêm túc hơn để người đọc khỏi hiểu lầm về người cán bộ cách mạng.

* *
*

Trong
văn học hiện thực phê phán của ta trước Cách mạng, Giông tố của Vũ Trọng Phụng
có một giá trị rõ nét. Ông đi sâu vào mặt trái của xã hội, đem phơi bày cái xấu
xa, bỉ ổi cho mọi người trông thấy. Ông đã xã hội nên điển hình Nghị Hách sống
mãi trong lòng người đọc. Đó là mặt ưu điểm. Nội điểm đó cũng đủ dành cho ông một
địa vị xứng đáng trong lịch sử văn học nước ta ở thế kỷ này. Chúng ta không đòi
hỏi ông phải có những nhân vật chính diện đúng lập trường. Điều đó, trước Cách
mạng, với tư tưởng của một nhà văn tiểu tư sản như ông không thể làm được.
Nhưng chúng ta không khỏi lấy làm tiếc, về mặt nghệ thuật, ngòi bút Vũ Trọng Phụng
chỉ thành thạo khi vẽ hai hạng người, một là những kẻ vì đồng tiền mà trở nên
lưu manh; hai là những kẻ lưu manh mà trở nên giàu có. Ông chỉ hiểu tâm lý những
nhân vật như thế. Còn những nhân vật khác, thì ông bôi bác vụng về và ông điều
khiển như những con rối... Một nhược điểm nữa, về hành văn tuy ngôn ngữ Vũ Trọng
Phụng sắc sảo và giàu bản chất tạo hình nhưng có đoạn ông không giữ gìn lắm. Đó
là, tình trạng chung của một số nhà văn chúng ta ngày trước, phải viết nhanh,
viết nhiều, bán văn nuôi thân. Nghĩ như vậy thì đáng thương hơn đáng trách. Vũ
Trọng Phụng có những đóng góp quan trọng cho thể loại tiểu thuyết. Tiểu thuyết
của ông đầy những xung đột căng, giàu kịch tính. Vũ Trọng Phụng đã xây dựng những
nhân vật được cá thể hóa cao độ, đa dạng, phong phú về mặt thẩm mỹ, những con
người đang đuổi theo những dục vọng cá nhân. Những màn bi kịch và hài kịch thay
thế nhau, đan chéo nhau kết cấu Giông tố, tạo nên một sự hấp dẫn cuốn hút đối với
người đọc.

(In
trong Tác phẩm văn học, tập I, 1930-1945, NXB Khoa học xã hội, H., 1990)