- Việc đó tùy
anh, Đôn Kihôtê nói; kể ra ý kiến của anh cũng hay đấy. Dù sao, trong ba ngày
nữa anh mới ra đi được vì ta muốn rằng trong thời gian đó anh được chứng kiến
những việc ta làm và nghe những lời ta nói để còn kể lại với nàng.

- Sao, ngoài
những sự việc đã nhìn thấy rồi, tôi còn phải chứng kiến những gì khác nữa?

- Chưa hết
đâu; bây giờ mới đến lúc ta xé quần áo, vứt tung bộ áo giáp, lấy đầu húc vào đá
và làm các việc khác tương tự khiến anh phải khâm phục.

- Lạy Chúa,
xin ngài hãy cẩn thận trong khi húc đầu vào đá, nếu húc không khéo vào một tảng
đá nào đó, có khi chỉ một lần cũng đã đủ kết thúc cuộc hình phạt của ngài. Theo
ý tôi, nếu ngài thấy việc đó thật cần thiết, không thể thiếu được, xin hãy tạm
húc đầu vào nước hay vào một cái gì mềm như bông chẳng hạn, vì đây chỉ là
chuyện giả vờ, làm phép mà thôi. Còn khi nào gặp bà Đulxinêa, tôi sẽ nói rằng
ngài đã húc đầu vào một tảng đá nhọn hoắt rắn hơn kim cương.

- Anh bạn
Xantrô, ta cảm ơn tấm lòng tốt của anh, nhưng ta muốn cho anh thấy rằng tất cả
những chuyện ta làm đều hoàn toàn có thật, không phải chuyện chơi; nếu làm khác
là trái với luật lệ của hiệp sĩ đạo. Luật lệ đó cấm dối trá, ai dối trá sẽ bị
coi là tà giáo. Nếu ta làm sai tức là dối trá. Bởi vậy, ta phải húc đầu vào đá
thực sự, không được giả vờ, làm phép. Anh nên để lại cho ta một ít vải xơ để
băng bó vì, tai hại thay, chúng ta đã đánh mất lọ thuốc thần.

- Mất con lừa
còn tai hại hơn vì như vậy là mất cả vải băng bó và bao nhiêu thứ khác. Nhưng
tôi van ngài đừng nhắc tới món thuốc thần chết tiệt kia nữa. Chỉ mới nghe nói
tới, tôi đã thấy lộn mửa và lộn cả tiết nữa. Tôi cũng van ngài hãy coi như tôi
đã chứng kiến những hành động điên rồ của ngài trong ba ngày rồi. Cứ cho là tôi
đã nhìn thấy hết mọi sự việc trong ba ngày đó rồi và tôi sẽ kể lại đầy đủ với
bà chủ tôi. Thôi, ngài hãy viết thư để tôi đi ngay vì tôi rất muốn sớm trở về
đây giải thoát cho ngài khỏi cảnh đày ải này.

- Xantrô, sao
lại gọi là đày ải? Sao không gọi là địa ngục hoặc bằng một danh từ gì tồi tệ
hơn thế nữa đi!

- Tôi nghe nói
rằng kẻ nào ở dưới địa ngục sẽ không bao giờ và không thể nào ra khỏi. Trường
hợp của ngài khác, trừ phi tôi không biết cách thúc con Rôxinantê chạy (nếu
chân tôi có đinh thúc ngựa). Hãy để cho tôi về làng Tôbôxô và đến trình diện
trước bà Đulxinêa; tôi sẽ dùng những lời lẽ thật hay thật đẹp tả lại những sự
việc ngớ ngẩn và điên rồ mà ngài đã và đang làm khiến bà ta phải lay chuyển mặc
dù lúc mới gặp tôi, bà tỏ ra cứng rắn như đá. Rồi tôi sẽ cưỡi mây đạp gió trở
về đây như một phù thủy mang theo những lời phúc đáp dịu dàng, ngọt ngào của bà
ta, và tôi sẽ giải thoát cho ngài ra khỏi cảnh đày ải chẳng khác gì địa ngục
này. Như tôi đã nói, ta vẫn có hy vọng ra thoát vì chỉ có những kẻ ở dưới địa
ngục mới phải chịu bó tay. Tôi chắc ngài không có điều gì phản đối.

- Quả thật như
vậy, hiệp sĩ Mặt Buồn đáp; nhưng làm thế nào viết được thư bây giờ?

- Xin ngài
viết cả phiếu nhượng mấy con lừa con cho tôi nữa như ngài đã hứa, Xantrô nhắc.

-
Sẽ có đủ. Thôi được, không có giấy, ta bắt chước người xưa viết lên lá cây hoặc
sáp ong mặc dù lúc này sáp ong cũng khó kiếm như giấy vậy. Nhưng ta sực nảy ra
một ý kiến cũng hay hoặc còn hay hơn cả viết thư: đó là quyển lưu niệm của
chàng Carđêniô. Ta sẽ viết vào đó, tới chỗ nào có thầy giáo trường làng hay người
trông coi nhà thờ, anh nhờ chép lại ngay bằng chữ thật đẹp lên giấy trắng cho
ta; chớ nhờ bọn chưởng bạ vì họ viết lem nhem lắm, quỷ cũng chẳng đọc nổi đâu.

- Nhưng làm
thế nào để lấy được chữ ký của ngài?

- Amađix có
bao giờ ký dưới những bức thư của mình đâu.

- Thế cũng
được, nhưng phiếu nhượng lừa thì phải có chữ ký chứ? Nếu sao chép lại, người ta
sẽ bảo là chữ ký giả và tôi sẽ mất lừa.

- Ta sẽ viết
phiếu nhượng lừa và ký vào quyển sách của Carđêniô; anh cứ đưa cho cháu gái ta,
nó sẽ thi hành ngay. Còn về bức thư tình của ta, thay cho chữ ký anh hãy ghi
như sau: "Vì nàng, phụng sự tới lúc chết, hiệp sĩ Mặt Buồn". Ai viết
thư đó cũng được vì nếu ta không nhớ nhầm, Đulxinêa không biết đọc biết viết và
cả đời nàng chưa hề đọc thư của ta bao giờ. Vả chăng, tình yêu giữa ta với nàng
hoàn toàn trong trắng, liếc mắt nhìn nhau đã là quá lắm rồi, và cũng chỉ một
đôi lần thôi. Cho nên ta có thể nói chắc chắn rằng suốt mười hai năm trời ta
yêu nàng - yêu hơn cả đôi mắt của ta một ngày kia sẽ bị vùi sâu dưới đất - ta
chỉ nhìn nàng có bốn lần và có lẽ trong bốn lần đó, không lần nào nàng biết
rằng ta đã nhìn nàng; điều đó chứng tỏ cha nàng - ông Lôrenxô Corchuêlô - và mẹ
nàng - bà Alđônxa Nôgalêx - đã tỏ ra rất nghiêm khắc trong việc dạy dỗ nàng.

- Sao? Xantrô
hỏi. Con gái Lôrenxô Corchuêlô là bà Đulxinêa làng Tôbôxô đó ư? Có phải người
ta còn gọi là Alđônxa Lôrenxô không?

- Đúng đấy,
Đôn Kihôtê đáp, nàng xứng đáng là đệ nhất phu nhân trên thế gian này.

- Thế thì tôi
còn lạ gì nữa. Nó ném lao không thua gì những trai tráng trong làng. Lạy Chúa,
thật là một đứa con gái gan dạ, khỏe mạnh, cứng cỏi; hiệp sĩ giang hồ nào lấy
nó về sẽ bị xỏ mũi ngay. Con quỷ sứ đó khỏe như vâm, tiếng nói như lệnh vỡ! Tôi
biết có lần nó leo lên tận gác chuông nhà thờ làng để gọi những người tá điền
đang cày ruộng cho cha nó ở cách đấy nửa dặm, thế mà họ cũng nghe thấy tiếng nó
như thể họ đứng ngay dưới chân gác chuông vậy. Tuy nhiên, nó không làm bộ chút
nào, mà trái lại, rất tự nhiên; nó đùa với tất cả mọi người và thích bông phèng.
Thưa ngài hiệp sĩ Mặt Buồn, nếu là con bé đó, ngài có thể và nên làm những
chuyện điên rồ; hơn thế nữa, ngài cứ việc tuyệt vọng và treo cổ tự tử; ai biết
chuyện này cũng sẽ nói rằng ngài đã làm đúng dù ngài có bị quỷ tha ma bắt. Tôi
chỉ mong lên đường ngay để được nhìn mặt nó; đã lâu tôi không gặp nó và chắc
bây giờ nó thay đổi nhiều vì đàn bà phải dầm mưa dãi nắng luôn ngoài đồng thì
chóng tàn lắm. Thưa ngài Đôn Kihôtê, xin thú thực với ngài là cho tới nay, tôi
chẳng biết gì cả; tôi cứ đinh ninh bà Đulxinêa mà ngài say mê phải là một công
chúa hay một công nương quyền quý nào xứng đáng được hưởng những quà tặng quý
giá của ngài, ví thể như phái kỵ sĩ tỉnh Vixcaia hay những tên tù khổ sai đến
trình diện trước mặt nàng, không kể bao nhiêu món quà khác nữa vì chắc rằng
ngài đã lập được nhiều chiến công từ khi tôi chưa đi theo hầu ngài. Nhưng nghĩ
cho cùng, thử hỏi bà Alđônxa Lôrenxô, à... bà Đulxinêa làng Tôbôxô được lợi lộc
gì một khi ngài bắt và sẽ còn bắt những kẻ bại trận đến quỳ gối trước mặt bà ta?
Có thể khi họ tới nơi, bà đang bận chải những sợi gai hoặc đang đập lúa, và bà
sẽ cười và bực mình vì món quà tặng của ngài.

- Ta đã nhiều
lần bảo anh là một kẻ rất ba hoa, Đôn Kihôtê nói, và tuy đầu óc đần độn, lắm
khi anh muốn tỏ ra có trí khôn. Nhưng để cho anh nhận ra sự ngu ngốc của mình
và sự khôn ngoan của ta, ta muốn kể cho anh nghe một câu chuyện: Có một người
đàn bà góa trẻ, đẹp, giàu, phóng khoáng và đặc biệt rất vui tính, phải lòng một
anh thầy tu bậc dưới béo trục béo tròn. Biết chuyện đó, một hôm có một cha bề
trên của anh thầy tu kia khuyên can người đàn bà góa: "Thưa bà, tôi có
nhiều lý do để ngạc nhiên vì thấy một người đàn bà đoan trang, xinh đẹp và giàu
có như bà, đi yêu một kẻ thô bỉ, hạ lưu và ngu ngốc như vậy trong lúc ở đây
không thiếu những vị giáo sư, tiến sĩ và nhà thần học để bà tự do kén chọn; bà
có thể nói: "Tôi thích người này, tôi không ưng người kia". Người đàn
bà góa đáp lại một cách rất tự nhiên thoải mái: "Thưa cha, cha nhầm to và
suy nghĩ theo lối cổ nếu cho rằng tôi không biết kén chọn tuy trông anh ta có
vẻ ngu đần; tôi yêu anh ta vì anh ta giỏi triết lý hơn cả Arixtôtêlêxê".
Cho nên, anh Xantrô ạ, ta yêu Đulxinêa làng Tôbôxô vì nàng đáng giá như một
công chúa cao quý nhất trần gian. Khi thấy một thi sĩ ca ngợi và đặt tên cho
một người đẹp, ta chớ nên nghĩ rằng chàng đã yêu người đó. Chớ tưởng rằng
Amarilix, Philix, Xilvia, Điana, Galatêa, Philiđa và tên những cô nàng khác đầy
rẫy trong sách vở, trong các tiệm cắt tóc và các rạp hát là những người bằng
xương bằng thịt và là tình nhân của những thi sĩ đã ca ngợi họ. Không phải thế
đâu. Một phần lớn do các nhà thơ tưởng tượng ra để làm đề tài và để cho mọi
người nghĩ rằng họ yêu thật hoặc có thể yêu được. Cho nên chỉ cần ta tưởng
tượng rằng Alđônxa Lôrenxô là một cô gái xinh đẹp nết na. Vấn đề dòng dõi không
quan trọng lắm; chẳng cần phải đi điều tra để biết nàng sinh trưởng trong một
gia đình nào; ta sẵn sàng coi nàng là một công chúa cao quý nhất thế gian.
Xantrô, nếu anh chưa biết thì cần phải biết rằng có hai điều khiến cho người
khác phải say mê: một là nhan sắc, hai là tiếng tăm. Đulxinêa có cả hai ở mức
độ cao; sắc đẹp của nàng không ai sánh kịp, tiếng tăm nàng cũng ít người bì.
Tóm lại, ta nghĩ rằng ta đã giới thiệu nàng đúng mức, không thêm cũng không
bớt; ta mô tả sắc đẹp và đức tính của nàng bằng tất cả mối tình của ta đối với
nàng, và dù là Êlêna, Lucrêxia hay bất cứ một người đàn bà đẹp nào thời Hy Lạp,
La Mã cổ xưa đều không ăn đứt. Mặc ai nói ngả nói nghiêng; nếu ta bị kẻ ngu
xuẩn chê trách, trái lại ta được những người thức thời khen ngợi.

- Những lời
ngài nói đều đúng, Xantrô đáp, và tôi chỉ là con lừa. Nhưng không hiểu tại sao
tôi buột mồm tự gọi như vậy vì không nên nhắc tới sợi dây thừng trong nhà người
treo cổ 4. Thôi, ngài đưa thư đây cho tôi đi.

Đôn Kihôtê lấy
quyển lưu niệm của Carđêniô, ngồi một chỗ ung dung viết; viết xong, chàng gọi
Xantrô tới, ngỏ ý muốn đọc một lượt cho bác nhớ, nhỡ khi đi đường đánh lạc mất
thư, đề phòng mọi sự không may có thể xảy ra. Xantrô đáp:

- Xin ngài
viết đi viết lại vài ba lần vào quyển sổ này cho, tôi xin giữ cẩn thận; còn
nghĩ rằng tôi phải thuộc lòng thì thật là nực cười. Trí nhớ tôi kém đến nỗi
nhiều lúc tôi quên cả tên tôi. Dù sao, xin ngài cứ đọc lên vì tôi thích nghe
lắm; chắc là phải văn hay chữ tốt.

- Nếu vậy, hãy
nghe đây, Đôn Kihôtê nói rồi bắt đầu đọc:

Thư của Đôn
Kihôtê gửi nàng Đulxinêa làng Tôbôxô

"Thưa quý
nương,

Hỡi nàng
Đulxinêa làng Tôbôxô vô cùng dịu hiền, đây con người đau khổ vì xa vắng, con
người mang một vết thương tận đáy lòng, xin chúc nàng sức khỏe, sức khỏe mà
chính bản thân kẻ đó không có. Nếu nhan sắc của nàng miệt thị ta, nếu đức hạnh
của nàng không phù trợ ta, nếu sự khinh rẻ của nàng làm cho ta buồn phiền mặc
dù ta đã quá đau khổ rồi, chắc rằng ta khó lòng chịu đựng được nỗi khổ cực ghê
gớm và dai dẳng này. Hỡi người đẹp phụ bạc, kẻ thù yêu dấu của ta! Xantrô, giám
mã trung thành của ta, sẽ kể lại rành rọt tình cảnh ta đang phải chịu đựng vì
muốn phụng sự nàng. Nếu nàng rủ lòng thương tới ta, ta sẽ thuộc về nàng; bằng
không, nàng muốn làm chi xin tùy ý. Ta sẽ kết liễu cuộc đời để thỏa mãn sự độc
ác của nàng và làm đẹp ý muốn của ta.

Vì nàng, phụng
sự suốt đời

Hiệp sĩ Mặt
Buồn"

Nghe xong,
Xantrô kêu lên:

- Cha mẹ ôi!
Tôi chưa hề thấy một bức thư nào tuyệt diệu như vậy! Khiếp thật, làm sao ngài
có thể nói được những ý nghĩ của mình bằng những lời lẽ hay ho đến thế! Và cái
tên hiệp sĩ Mặt Buồn ký dưới bức thư mới hợp làm sao! Tôi nói thật, ngài còn
tinh hơn cả quỷ, việc gì cũng biết.

- Đối với nghề
nghiệp của ta, việc gì cũng cần phải biết, Đôn Kihôtê đáp.

- À, xin ngài
viết luôn phiếu nhượng ba con lừa con vào mặt sau tờ giấy này và ký tên thật rõ
ràng để cho người ta nhận được chữ ngài.

- Được thôi.

Sau khi viết
xong giấy nhượng lừa cho Xantrô, Đôn Kihôtê đọc lên, nội dung như sau:

"Cháu gái
của ta, chiếu theo văn tự đầu tiên này về nhượng lừa con, hãy trao cho giám mã
của ta là Xantrô Panxa ba trong số năm con mà ta đã ủy nhiệm cho cháu trông nom
ở nhà. Ta đã yêu cầu Xantrô trao cho ta một số lừa tương đương tại đây rồi.
Giấy nhượng lừa này và giấy biên nhận của Xantrô sẽ dùng làm chứng từ thanh
toán.

Làm tại giữa
lòng núi Môrêna, ngày hai mươi hai tháng Tám năm nay".

- Tốt lắm, xin
ngài ký tên vào cho.

- Không cần ký
tên mà chỉ ký tắt cũng đủ để trao cả ba trăm con huống chi là ba con.

- Thôi được,
tôi tin vào ngài. Bây giờ, để tôi đi đóng yên cương cho con Rôxinantê và ngài
hãy chuẩn bị ban phúc cho tôi. Tôi muốn đi ngay để khỏi phải nhìn những việc
làm ngớ ngẩn của ngài; có thể nói rằng tôi đã nhìn quá đủ rồi, chẳng cần nhìn
nữa làm gì.

- Xantrô, ít
ra ta cũng muốn anh nhìn thấy ta trần truồng làm một vài việc điên rồ vì điều
này cần thiết; chỉ trong nửa tiếng đồng hồ thôi. Sau khi đã được mục kích, tha
hồ cho anh thêm thắt trong khi kể lại. Tuy nhiên, ta chắc rằng anh cũng không
kể lại được hết sự thật đâu.

- Lạy Chúa
đừng bắt tôi phải thấy ngài trần truồng; trông thương tâm lắm và tôi sẽ không
cầm được nước mắt đâu. Đêm qua, tôi đã khóc con lừa hết cả nước mắt rồi và bây
giờ tôi không muốn phải khóc nữa. Nếu quả thật ngài muốn tôi chứng kiến một vài
hành động điên rồ của ngài, xin cứ để nguyên quần áo và làm qua loa thôi, nhớ
tới đâu làm tới đó. Vả chăng, việc này đối với tôi không cần thiết vì, như tôi
đã nói, ta sẽ rút bớt được thời gian và tôi sẽ sớm mang về đây những tin vui mà
ngài mong đợi và xứng đáng được nhận. Nếu không được như vậy, bà Đulxinêa kia
hãy coi chừng; nếu không tỏ ra biết điều, tôi xin long trọng thề rằng tôi sẽ
thượng cẳng chân hạ cẳng tay, moi từ trong ruột bà ra một câu trả lời tử tế.
Bởi vì làm sao có thể để cho một hiệp sĩ giang hồ trứ danh như vậy vô cớ trở
nên rồ dại chỉ vì một con mụ...! Lạy Chúa, mong rằng bà ta đừng để tôi phải nói
vì tôi sẽ tuôn ra những lời chẳng đẹp đẽ gì đâu. Về ngón này, tôi chẳng thua
ai. Bà ta chưa biết tay tôi đấy thôi, một khi đã biết, chắc chắn sẽ phải nể.

- Xantrô, ta
thấy anh cũng chẳng khôn ngoan gì hơn ta.

- Tôi không
quá rồ dại như ngài nhưng nóng tính hơn. Nhưng thôi, ta hãy xếp chuyện đó lại,
xin hỏi ngài ăn uống ra sao trong khi vắng tôi? Liệu ngài có bắt chước Carđêniô
đón đường những người chăn cừu để cướp lương thực không?

- Anh không
phải lo; dù ta có đủ lương thực ta cũng chỉ ăn cây cỏ hoặc hoa quả ở ngoài đồng
và trên những cành cây kia thôi. Bí quyết trong việc làm của ta là không ăn
uống gì cả và chịu đựng những kham khổ khác tương tự.

- Ngài có biết
tôi đang lo ngại điều gì không? Tôi lo không trở về đúng chỗ này vì nó quá hẻo
lánh.

- Hãy chú ý
đến cảnh vật xung quanh để làm mốc, ta sẽ chỉ quanh quẩn ở đây thôi; không
những thế, ta sẽ leo lên những ngọn núi cao nhất để ngóng khi nào anh trở về.
Tuy nhiên, có một cách tốt nhất để khỏi lạc đường và tìm thấy ta: hãy bẻ những
cành kim tước ở quanh đây rồi trên đường đi, cứ cách một quãng lại rắc xuống
đất một vài cành cho tới khi đến đồng bằng; những cành cây đó sẽ là những cái
mốc để cho anh trở về tìm thấy ta, giống như chàng Têxêô thời xưa cầm sợi dây
ra khỏi mê cung.

- Tôi xin làm
theo, Xantrô Panxa đáp.

Sau khi đã
ngắt một ít cành cây, Xantrô xin chủ ban phúc cho; cả hai thầy trò cùng khóc,
rồi bác từ biệt chủ, leo lên mình con Rôxinantê; Đôn Kihôtê còn căn dặn bác
phải chăm nom con ngựa hơn chính bản thân mình. Xantrô nhằm thẳng hướng đồng
bằng mà đi, cách một quãng lại rắc một vài cành kim tước theo lời chủ bảo.
Xantrô đi rồi, Đôn Kihôtê vẫn hậm hực vì bác chưa được chứng kiến thêm một vài
hành động điên rồ nữa của mình. Mới đi chừng một trăm bước, Xantrô đã quay trở
lại nói với chủ:

- Thưa ngài,
ngài đã nói rất đúng; để tôi có thể yên tâm nói với bà Đulxinêa rằng tôi đã nhìn
thấy tất cả những hành động điên rồ của ngài, xin ngài cho tôi chứng kiến một
việc mặc dù chỉ riêng quyết định ở lại trên núi này đã là một sự điên rồ quá
lớn rồi.

- Ta đã bảo
mà! Đôn Kihôtê đáp. Xantrô, anh hãy chờ đấy, ta sẽ làm xong ngay, chỉ bằng thời
gian đọc một bài kinh Tin kính thôi.

Nói rồi, chàng
cởi phăng quần lót, mặc độc chiếc sơ-mi, phi ngược hai chân lên trời, lộn đầu
xuống đất; chiếc áo của chàng cũng tốc ngược theo để hở những bộ phận kín đáo
nhất khiến Xantrô phải quay ngựa đi ngay để khỏi nhìn thấy. Tuy nhiên, bác lấy
làm hài lòng vì bây giờ bác có thể kể với bà Đulxinêa rằng chủ bác đã hóa điên.
Đến đây, ta hãy tạm biệt Xantrô cho tới khi bác quay về, thời gian cũng ngắn
thôi.