QUYỂN III:
ÔNG VÀ CHÁU

I

MỘT PHÒNG KHÁCH NGÀY TRƯỚC

Khi lão Gilơnoócmăng còn ở phố Xecvăngđôni, lão thường lui
tới mấy phòng khách rất đứng đắn và rất quý phái. Tuy là tư sản, lão Gilơnoócmăng
cũng được tiếp đón. Vốn đã là người lịch thiệp, thông minh, lại đươc dư luận
gán cho nhiều điều thông minh, lão hóa ra thông minh bội phần, cho nên lão được
người ta tiếp rước niềm nở, mong đợi khao khát.

Chỉ nơi nào lão có thể thống trị được lão mới đến. Có những
người muốn có ảnh hưởng, muốn được mọi người chú ý đến mình với bất cứ giá nào.
Nếu không là người tiên tri thì là thằng hề. Lão Gilơnoócmăng không thuộc loại
người này. Lão vẫn ngự trị trong các phòng khách bảo hoàng mà lão lui tới,
nhưng vẫn giữ nguyên vẹn lòng tự trọng của lão. Ở đâu lời nói của lão cũng có
uy tín. Lão đã đối đáp với ông Đơ Bônan và cả ông Bănggi Puyvalê.

Vào khoảng 1817, thường lệ không mấy khi sai, mỗi tuần hai
buổi chiều lão lại chơi nhà bà nam tước T. ở phố Phêru, gần nhà lão. Bà này là
một người đứng đắn và đáng kính, chồng bà hồi sinh thời, dưới thời vua Lui XVI
làm đại sứ nước Pháp ở Bá Linh. Nam tước Đơ T. thuở bình sinh say mê những
chuyện viễn ảo thôi miên, đã chết trong khi bỏ nước Pháp ra ngoài, không còn
chút gia sản nào ngoài mười cuốn sách chép tay, gáy da đỏ, in chữ vàng, những
hồi ký rất lạ lùng về Mexme và cái thùng của ông ta.

Bà Đơ T. vì giữ phẩm giá của mình, nên đã không xuất bản
những hồi ký đó và đã sống với một lợi tức công trái nhỏ còn rớt lại không biết
vì sao. Bà T. xa lánh triều đình, nơi bà cho là phức tạp, bà sống trong một
khung cảnh ẩn dật cao quý và thanh bạch. Vài người bạn mỗi tuần hai buổi đến
họp trong phòng khách của bà quả phụ ấy; phòng khách này là một phòng khách bảo
hoàng thuần túy. Người ta uống trà, rồi tùy theo thời thượng thích ưu sầu hay
sôi nổi, người ta hoặc thở than hay thốt lên những lời kinh tởm về thời đại, về
hiến chương, về phái Bônapác, về cái băng xanh ban phí cho bọn tư sản giày vò,
về xu hướng khuynh tả của vua Lui XVIII và người ta thì thầm với nhau về những
hy vọng mà Đức ông, sau này là vua Saclơ X, nhen nhúm.

Ở đây, người ta hoan nghênh một cách huyên náo và vui mừng
những bài hát thô tục, trong đó Napôlêông được gọi tên là Nicôta. Cả những bà
công tước tế nhị nhất và xinh đẹp nhất đời cũng say sưa hát những khúc hát đây,
tặng cho phái liên hiệp:

Hãy nhét vào trong quần

Mẩu sơ mi thòng lõng

Để người đừng kêu ầm:

Đó là lá cờ trắng

Mà bọn “yêu nước” giương.

Người ta thú vị với những trò chơi chữ lộn mà họ cho là ghê gớm,
những cách chơi chữ ngây thơ mà họ coi là rất thâm độc, họ soạn những đoạn thơ
tứ tuyệt, cả những cặp thơ đôi, thí dụ cặp thơ đôi về nội các Đêxon, một nội
các ôn hòa có các ông Đơca và Đơxe tham gia:

Để củng cố ngai vàng lung lay gớm ghê

Phải thay cả xoong, thay cả ca, thay cả xe

Hoặc người ta xếp đặt cả một danh sách các đại biểu của Viện
nguyên lão “một viện tả khuynh kinh khủng” và người ta ghép những tên để làm
sao có những câu thế này chẳng hạn: “Đamat, Xabơrăng, Guviông Xanh Xia”. Họ làm
thế một cách vui nhộn.

Trong cái môi trường ấy, người ta nhại giễu cách mạng. Họ có
mưu mô như muốn mài cho nhọn những căm phẫn sẵn có trong nhân dân theo chiều
ngược lại. Họ hát cái điệu hát: “Mọi việc rồi sẽ tốt”:

Ờ, mọi việc, mọi việc rồi sẽ tốt!

Bọn Buyônapactit sẽ bị treo cổ trên cột.

Những bài hát cũng như máy chém. Hôm nay nó chặt cái đầu này,
ngày mai nó chặt cái đầu kia, thản nhiên như thường, chỉ như một đổi thay chi
tiết.

Trong vụ án Phuyanđexơ, thời kỳ ấy, năm 1816, người ta bênh
vực Baxtiđơ và Giôdiông, bởi vì Phuyanđexơ là buyônapactit. Và người ta gọi
những người theo xu hướng tự do là bọn anh em bằng hữu; lúc bấy giờ, đó là cách
chửi thậm tệ nhất.

Cũng như một số gác chuông nhà thờ, phòng khách của bà Nam
tước T. có hai con gà trống. Một là lão Gilơnoócmăng, một là hầu tước Đơ Lamôtơ
Valoa, người mà người ta thường giới thiệu thì thầm vào tai với một thái độ tôn
trọng riêng: “Bạn biết không? Đấy là ngài Lamôtơ trong vụ án chuỗi hạt đấy”.
Trong đảng phái thường có những thứ “ân xá” lạ lùng như vậy.

Chúng tôi nói thêm: trong giới tư sản những nhà danh giá nếu
giao thiệp quá dễ dãi sẽ thấy danh giá nhà mình kém sút đi, cho nên phải chú ý
tiếp ai, không tiếp ai. Đứng cạnh những người rét lạnh thì nhiệt độ của mình sẽ
giảm, gần gũi những kẻ bị coi thường thì danh giá của mình cũng kém sút đi.
Giới thượng lưu thế phiệt ngày trước đứng trên luật lệ đó cũng như tất cả những
luật lệ khác. Marinhi, em mụ Pôngpađua^[138] là
khách của hoàng thân Đơ Xubidơ. Dù là? Không, bởi vì là. Đuy Bary, cha đỡ đầu
của con mẹ Vôbécniê^[139] được
tiếp đón niềm nở, ở phòng khách thống chế Đờ Risơliơ. Thế giới đó là thiên
đình, Meccuya và hoàng thân Ghêmênê vào ra ở đây như ở nhà mình. Kẻ trộm cũng được
tiếp nhận miễn nó là thần linh.

^[138] Nữ hầu tước Pôngpađua, nhân
tình của Lui XV, xài phí công quỹ bị nhân dân khinh ghét.

^[139] Tức nữ bá tước Đuy Bary, bị
nhân dân khinh ghét, chết trên đoạn đầu đài năm 1793.

Bá tước Đơ Lamôtơ, năm 1825, là một ông già bảy mươi lăm
tuổi. Không gì đáng chú ý ở ông ta ngoài cái dáng lặng lẽ và long trọng, cái
khuôn mặt xương xẩu và lạnh lùng, cử chỉ rất lịch sự nhã nhặn, cái áo cài cúc
đến tận cà vạt và đôi chân dài luôn luôn vắt chữ ngũ và cái quần dài rộng quá
mức mầu đất sém. Mặt mày ông ta cùng màu với quần.

Cái ông Lamôtơ đó được coi trọng trong phòng khách do cái
“tiếng tăm” của ông ta và cũng lạ đấy nhưng mà đúng như vậy, do cái tên Đơ
Valoa.

Về phần Gilơnoócmăng thì lão được kính trọng là xứng đáng.
Lão có uy tín vì lão có uy tín. Tuy sốc nổi, lão vẫn có một phong thái hiên
ngang tự trọng, có nhân cách, có phần tự hào của giới tư sản và cái đó cũng
không làm thương tổn sự vui tính của lão. Cái tuổi già của lão lại tăng thêm vẻ
bệ vệ cao quý ấy. Đã là cả một thế kỷ thì phải có cái gì khác chứ. Năm tháng
chồng chất đã khiến cho mớ tóc trên đầu trở nên đáng sùng kính.

Lão lại thường có những lời nói rõ là những tia lửa của chất
người ngày xưa. Thí dụ: khi vua Phổ, sau khi khôi phục ngai vàng cho vua Lui
XVIII, đến yết kiến Lui XVIII với danh hiệu là bá tước Ruypanh, thì người đích
tôn của Lui XIV tiếp ngài với tí ngạo mạn tinh vi, coi ngài là hầu tước
Brăngđơbua. Lão Gilơnoócmăng rất tán thưởng thái độ của Lui XVIII.

- Tất cả những vua nào không phải là vua nước Pháp chỉ là vua
địa phương thôi - lão nói.

Một hôm khác người ta đàm luận về tờ báo: Tin nước Pháp.

- Chủ bút tờ báo đó bị xử trí ra sao?

- Phải treo bút.

- Chữ bút ấy thừa^[140] -
Lão Gilơnoócmăng nhận xét như thế.

Những lời như vậy xây dựng nên cả địa vị.

Trong buổi lễ nhà thờ mừng ngày kỷ niệm họ Buốcbông được phục
hồi, thấy ông Đơ Tanlêrăng đi qua, lão nói: “kìa quan thượng ác”.^[141]

^[140] Treo bút: suspendu, nói về báo
chí, treo, tức treo cổ - pendu nói về tội xử người phạm tội nặng.

^[141] Nguyên văn: son excellence
(không viết hoa) le Mal vừa có nghĩa “tuyệt vời xấu”, “tuyệt vời ác” vừa có
nghĩa là cụ lớn xấu (hay ác). Son Excellence viết tắt là S.E. dùng để xưng hô
các quan thượng thư, các đại thần cũng như nói tướng công hay cụ lớn. Chúng tôi
đành dịch tạm cùng hai nghĩa như vậy.

Lão Gilơnoócmăng thường đến phòng khách cùng đi với cô con
gái lão, người cao như con sếu, trên bốn mươi tuổi mà trông già như năm mươi và
một đứa bé trai nhỏ, trạc bảy tuổi, trắng trẻo, hồng hào, tươi tắn, đôi mắt
ngây thơ tin cậy. Mỗi khi đứa bé tới mọi người đều nhao nhao khen ngợi:

- Cháu bé xinh quá nhỉ! Tiếc quá! Tội nghiệp.

Đứa bé ấy là đứa bé đã nói qua trên kia. Người ta gọi nó là
“thằng bé tội nghiệp”, vì bố đứa bé là một “tên giặc cướp sông Loa”.

“Tên giặc cướp sông Loa” ấy là con rể lão Gilơnoócmăng, độc
giả đã biết cái người mà lão Gilơnoócmăng vẫn gọi là “một sự biêu riếu cho gia
đình nhà ta”.

II

MỘT CÁI BÓNG MA ĐỎ HỒI ẤY

Hồi ấy nếu ai qua cái thị trấn Vécnông nhỏ bé và đi dạo chơi
trên chiếc cầu đồ sộ - mà có lẽ chẳng bao lâu nữa người ta sẽ thay thế bằng một
cái cầu dây sắt ghê tởm - đứng trên cầu nhìn xuống, sẽ thấy một người đàn ông
cả ngày đi đi lại lại trong một khoảnh đất bốn phía bọc tường trên tả ngạn sông
Xen; dọc theo bờ sông là cả một dãy những khoảnh đất như vậy đầy hoa tươi, nếu
to hơn nhiều thì gọi là vườn hoa, nhỏ hơn chút ít thì bảo là chùm hoa. Tất cả
những khoảnh đất ấy một đầu thì sát mặt sông, một đầu thì giáp một gian nhà ở.
Người đàn ông trạc năm mươi tuổi, đội một chiếc cát két da, mặc một cái quần và
một cái áo dạ thô màu xám, có dính một mảnh băng trước kia màu đỏ, chân đi
guốc, da sạm nắng, mặt gần như đen, tóc hầu bạc, một cái sẹo rộng từ trán kéo
xuống tận má, lưng khom khom còng như một người già trước tuổi, tay cầm một cái
mai hay một cái kéo xén cây. Năm 1817 người đó ở cái khoảnh đất hẹp nhất và cái
nhà tiều tụy nhất trong khu này. Người ấy ở một mình, cô đơn, thầm lặng và
nghèo khổ, chỉ có một mụ giúp việc, không già không trẻ, không xấu, không đẹp,
không ra vẻ nông dân, không ra dáng thị thành - Cái vườn con của người đàn ông
ấy nổi tiếng trong thị trấn về hoa đẹp. Chăm bón vun trồng hoa là công việc duy
nhất của ông ta.

Cần cù, kiên nhẫn, chăm chú cả ngày vun tưới, ông ta đã tạo
nên những giống hoa tuylíp, hoa thược dược mà tạo hóa hình như chưa nghĩ ra.
Ông ta rất tài giỏi, ông đã đi trước nhà bác học Xulănggiơ Bôđanh, nghĩ ra cách
vun những mô đất mùn để trồng những giống cây quý và hiếm của châu Mỹ và Trung
Quốc. Từ sáng tinh mơ, ông ta đã ở ngoài vườn châm, tưới, cắt xén, đi lại giữa
những bóng hoa, vẻ trìu mến, hiền dịu và buồn buồn, có khi mơ mộng, yên lặng
hàng giờ lắng nghe tiếng chim hót trên một cành cây, hay nghe tiếng một em nhỏ
líu lo trong một căn nhà, hay đăm đăm nhìn trên đầu ngọn cỏ một hạt sương long
lanh dưới ánh mặt trời như một nụ hoa tai. Ông ta ăn uống thanh đạm, dùng sữa
nhiều hơn uống rượu. Ông ta nhường nhịn cả những đứa bé, người ở của ông có khi
gắt với ông. Tính ông rụt rè đến nỗi như e ngại tất cả mọi người; ông ít khi
phố, chẳng gặp ai ngoài những người nghèo thường đến gõ kính cửa nhà ông và cha
xứ, viện trưởng Mabớp, một ông lão hiền lành. Nhưng nếu có ai ở trong thị trấn
hay ở xa đến muốn xem những giống hoa hồng và hoa tuylíp của ông và gõ cửa nhà
ông thì ông tiếp đón với nụ cười. Chính ông ấy là “tên giặc cướp sông Loa”.

Người nào hay đọc những tập ký ức quân sự hồi đó, những tiểu
sử quân nhân, tạp chí Mônitơ hay những tập kỷ yếu quân đội chắc phải chú ý đến
một cái tên thường trở đi trở lại: tên Gioócgiơ Pôngmécxi. Hồi còn thanh niên
anh Gioócgiơ Pôngmécxi ở trong trung đoàn Xanhtônggiơ thuộc binh đoàn sông Ranh
bởi vì các trung đoàn thời quân chủ vẫn giữ nguyên tên tỉnh của mình, cả cho
đến khi nền quân quyền sụp đổ và chỉ được phiên chế lại từ năm 1794, Pôngmécxi
đã chiến đấu ở Xpia, ở Oócmơ, ở Nơxtat, ở Tuyêkem, ở Anđây; ở Mayăngxơ trong
hậu đội Husa, ông ta là một trong số hai trăm người đương đầu với cả một đạo
quân của Hoàng thân Đơ Hét, đằng sau chiến lũy Angđécnắc và chỉ rút lui theo
đại quân khi đại bác địch đã phá tan chiến lũy; ông đã chiến đấu trong đội quân
của tướng Cơlêbe ở Mácsiên và ở trận Mông Palitxen, trận này ông bị đạn gãy
cánh tay. Rồi ông được chuyển qua biên giới Ý và ở đây ông vào số ba mươi lính
thủ pháo đã giữ đèo Tăngđơ với Giube. Sau trận ấy, Giube được thăng thiếu tướng
và Pôngmécxi, thiếu úy. Pôngmécxi ở bên cạnh Behiê giữa mưa đạn, trong cái ngày
Lôđi lịch sử mà Bônapác đã nói: Behiê vừa là pháo binh, kỵ binh và lính thủ
pháo. Ông nhìn thấy vị tướng cũ của mình, Giube, ngã xuống ở Nôvi, trong khi
ông ta vung gươm thét: tiến lên! Vì chiến dịch cần đến, đại đội của ông cùng
với ông xuống một chiếc thuyền tải nhổ neo từ thành Giên để đi đến một hải cảng
nhỏ nào đó không nhớ, ông lọt vào một ổ gồm bảy tám chiếc thuyền buồm Anh. Viên
thuyền trưởng người Giên định vứt đại bác xuống biển, giấu quân trong khoang
thuyền rồi nương bóng đêm mà chuồn, giả dạng thuyền buôn. Pôngmécxi cho kéo cờ
tam tài lên cột buồm và hiên ngang đi dưới đại bác của các chiến thuyền Anh
quốc. Cách đó hai mươi dặm, càng táo bạo hơn, Pôngmécxi dùng chiếc thuyền tải
của mình tấn công và bắt sống một chiếc thuyền vận tải lớn của Anh trên đường
chở quân đến đảo Xixin. Thuyền chở người ngựa nhiều đến tràn be. Năm 1805, ông
ở trong sư đoàn Male, cái sư đoàn đã đánh lấy thành Gôngxbua của đại công tước
Phecđinăng. Ở Oêttenghen, đạn vãi như mưa trong khi ông đưa tay ôm lấy đại tá
Môpơti chỉ huy trung đoàn kỵ binh số 9 bị tử thương. Ông đã tỏ ra xuất sắc ở
Auxtéclít trong cuộc hành quân tiến hành dưới lưới lửa quân thù. Khi kỵ binh
cận vệ của Sa hoàng nghiền nát một tiểu đoàn của trung đoàn bộ binh số 4,
Pôngmécxi ở trong số những người phục thù đã đánh cho bọn cận vệ đó thất điên
bát đảo. Hoàng đế ân thưởng Bắc đẩu bội tinh cho ông. Pôngmécxi đã lần lượt
chứng kiến tướng Uyêcmơxe bị bắt ở Măngtu, Mêlatx ở Alêchxăngđri, Máck ở Ulm.
Ông ở trong binh đoàn thứ tám của đại quân đoàn mà tướng Morchiê chỉ huy, quân
đoàn này đã đánh chiếm Hăng bua. Sau đó ông sang sư đoàn 55 bộ binh trước kia
là trung đoàn Flăngđrơ. Ở Ailao, ông chiến đấu trong nghĩa địa mà viên đại úy
anh hùng Lui Hugo, chú của tác giả sách này, đã đơn độc với đại đội tám mươi ba
đội viên của mình, chống trả cuộc tấn công của toàn bộ đạo quân địch trong hai
tiếng đồng hồ. Pôngmécxi ở trong số ba người sống sót trong nghĩa địa ấy. Ông
dự trận Fritlan. Rồi thì Môtxcu, rồi sông Bêrêđina, rồi Luytden, Bôđren,
Đrexđơ, Oasao, Laixich và đèo Gienhauxen. Rồi đến Môngmiray, Satô Chieri,
Craông, bờ sông Mác, bờ sông Enơ và các cứ điểm Laông ghê gớm. Là đại úy, trong
trận Acnêlơ Đức, ông chém chết mười tên lính Cô-dắc và cứu không phải các vị
tướng chỉ huy mà viên hạ sĩ của mình. Trong dịp ấy, ông ta hầu như bị băm vằm
và người ta lấy được hăm bảy mảnh xương vỡ chỉ riêng trong cánh tay trái. Tám
hôm trước khi Pari đầu hàng, ông thuyên chuyển với một người bạn và trở thành kỵ
binh. Ông ta có cái mà trong chế độ cũ, người ta gọi “có đủ hai tay nghề”,
nghĩa là nếu lính thì sử dụng gươm cũng tốt, súng cũng hay, nếu là sĩ quan thì
cầm tiểu đoàn kỵ binh cũng sành, tiểu đoàn bộ binh cũng thạo. Khả năng ấy được
sự huấn luyện quân sự làm cho hoàn chỉnh, đã làm nảy nở một số binh chủng đặc
biệt, như binh chủng đầu rồng, nó vừa là kỵ binh vừa là bộ binh. Ông hộ giá
Napôlêông ra đảo Enbơ. Ở Oatéclô ông chỉ huy một tiểu đoàn kỵ binh trong lữ
đoàn Luynơbua. Ông đem lá cờ đến ném dưới chân Hoàng đế, người ông đầy máu. Khi
giật lá cờ, ông bị một nhát kiếm chém ngang mặt. Hoàng đế thích chí phán
truyền: Anh là đại tá, anh là Nam tước, anh được ban Bội tinh hạng tư đó!
Pôngmécxi trả lời: Thần xin thay mặt quả phụ của thần cảm tạ Hoàng đế. Một giờ
sau ông rơi xuống vực Ôhanh. Người Gioócgiơ Pôngmécxi ấy là ai. Cũng là “tên
giặc cướp sông Loa”.

Chúng ta từng nghe ít nhiều về chuyện Pôngmécxi chúng ta nhớ
lại sau trận Oatéclô, ông được người ta kéo ra khỏi khu vực Ôhanh, rồi ông lại
liên lạc được với đại quân, rồi từ trạm quân y này sang trạm quân y khác, ông
trở về doanh trại bờ sông Loa.

Khi họ Buốcbông được khôi phục, ông bị thải hồi, theo chế độ
nửa lương, rồi sau phải quản thúc ở Vécnông. Vua Lui XVIII coi những việc quyết
định trong thời kỳ Bách nhật là không có giá trị, nên không thừa nhận chức đại
tá, nam tước cũng như huân chương Bắc đẩu bội tinh hạng tư của Pôngmécxi. Nhưng
ông ta thì không bao giờ quên ký tên: Đại tá nam tước Pôngmécxi - Ông chỉ có
một chiếc áo xanh cũ, nhưng mỗi khi ra đường, không bao giờ ông quên cài vào
cái phù hiệu Bắc đẩu bội tinh hạng tư. Ông biện lý đã cảnh cáo ông rằng công tố
viên có thể truy tố ông về tội mang bội tinh đó một cách trái phép. Khi có
người trung gian không chính thức báo cho ông biết chuyện ấy, ông trả lời với
nụ cười chua chát: “Không biết tôi không nghe hiểu tiếng Pháp, hay là ông không
biết nói tiếng Pháp nữa, nhưng sự thật thì tôi không hiểu ông muốn nói gì!” Rồi
tám hôm liền ông ra phố với cái phù hiệu ấy, mà chẳng ai dám hỏi gì ông cả. Hai
ba lần ông thượng thư bộ binh và viên tướng chỉ huy đạo quân trong tỉnh viết
thư cho ông với địa chỉ: “Gửi thiếu tá Pôngmécxi”. Ông gửi trả lại những bức
thư đó, không thèm mở xem. Sống lâu dài với Napôlêông, Pôngmécxi đã - xin lỗi
bạn đọc - lây cái hơi hám của vua mình, vì trong thời gian đó Napôlêông cũng
gửi trả lại những bức thư Huychxơn Lô gửi cho tướng Bônapác.

Ngày xưa ở La Mã, một số tù binh Cátaginoa cũng nhất định
không chào Flaminiuyt. Những người lính đó đã có chút ít tâm hồn Anniban.

Một buổi sáng ông ta gặp viên biện lý ngoài phố Vécnông, ông
tiến đến trước mặt y và hỏi: ngài biện lý, tôi có quyền mang vết thương trên
mặt không?

Tất cả nguồn lợi của ông chỉ là cái bán bổng thiếu tá ít ỏi.
Ông đã tìm thuê căn nhà nhỏ nhất ở Vécnông và sống một mình, sống như thế nào,
ta đã biết. Dưới thời kỳ đế chế, giữa hai chiến dịch, ông ta đã kết hôn với cô
Gilơnoócmăng-em. Ông lão tư sản trong lòng căm phẫn lắm, nhưng cũng đành ưng
thuận, chỉ biết thở dài tự an ủi: “Bao nhiêu gia đình quý tộc cũng đã phải chịu
như vậy mà!” Năm 1815, bà Pôngmécxi, một người vợ đáng phục về mọi mặt, cao quý
hiếm có và rất xứng đáng với chồng, bà đó qua đời để lại một đứa con trai nhỏ.
Đứa nhỏ đó tất nhiên phải là nguồn hạnh phúc của đại tá Pôngmécxi trong cảnh cô
đơn, nhưng ông cụ ngoại nhất định bắt đứa cháu và dọa tước hết quyền thừa kế
của nó. Người cha đành phải nhượng bộ vì quyền lợi của con; mất con, ông yêu
hoa vậy.

Ông đã thoát ly cuộc đời, không hoạt động, không tham gia âm
mưu chính trị nào. Ông chỉ nghĩ đến những việc vô hại ông đang làm và những
việc lớn ông đã làm. Ngày này đến ngày khác ông chờ đợi một bông hoa cẩm chướng
hoặc là hồi tưởng trận Auxtéclít.

Lão Gilơnoócmăng không hề đi lại với con rể. Đối với lão, đại
tá Pôngmécxi là một tên giặc cướp; đối với đại tá, lão là một anh già vô nghĩa
lý. Không bao giờ lão Gilơnoócmăng nhắc đến đại tá Pôngmécxi nếu không phải là
để chế giễu cái nam tước của ông. Lão đã giao ước với Pôngmécxi là không bao
giờ ông ta được gặp mặt con, nói chuyện với con, nếu không thì đứa bé sẽ phải
trao trả lại cha nó và bị tước quyền thừa kế. Đối với gia đình lão
Gilơnoócmăng, Pôngmécxi chẳng khác gì một thằng hủi. Họ muốn nuôi dạy bé hoàn
toàn theo ý họ. Đại tá Pôngmécxi có lẽ đã tính lầm khi nhận những điều kiện ấy,
những ông ta nhẫn nhục chỉ vì cho rằng làm như vậy là phải và chỉ có ông là
người hy sinh. Gia tài lão Gilơnoócmăng cũng chẳng là mấy, nhưng gia tài của cô
Gilơnoócmăng chị thì rất lớn. Người dì không có chồng ấy có phần thừa kế rất
lớn của bên ngoại, đứa cháu của người em bà tự nhiên là người thừa kế của bà.

Đứa bé tên là Mariuytx biết là mình có bố, nhưng chỉ biết thế
thôi. Không hề có ai nói chuyện với nó về bố nó. Nhưng ở những nơi ông nó
thường dẫn nó đến, những chuyện xì xào, to nhỏ, úp mở dần dần cũng làm cho đứa
bé hiểu lờ mờ và chịu sự thẩm lậu và xâm nhập của cái môi trường sống ấy của
nó, dần dần nó cũng thấy xấu hổ và đau xót khi nghĩ đến bố nó.

Đứa bé ngày càng lớn; trong thời gian ấy, đại tá Pôngmécxi cứ
hai ba tháng lại lên Pari, như một tội nhân lẩn trốn và đứng chờ ở cửa nhà thờ
Xanh Xuynpit đón bà dì Gilơnoócmăng dẫn cháu đi lễ. Đứng khuất sau một cái cột,
sợ bà dì quay lại trông thấy, ông nín thở, nhìn con. Người chiến sĩ mang thương
tật trên mặt ấy sợ mụ gái già.

Vì những chuyến đi ấy mà ông ta quen biết cha xứ Vécnông tức
là lão viện trưởng Mabớp.

Ông linh mục đáng kính ấy là anh em của vị quản lý tài sản
của nhà thờ Xanh Xuynpit. Ông này đã nhiều lần bắt gặp người đàn ông đứng nhìn
đứa trẻ, ông đã để ý đến vết gươm chém trên má và giọt nước mắt trong mi. Con
người có vẻ đàn ông đàng hoàng ấy mà lại khóc như một mụ đàn bà, đã làm cho ông
linh mục chú ý đặc biệt. Hình ảnh con người ấy in sâu trong trí ông. Một
hôm Vécnông ra thăm em, ông ta gặp đại tá Pôngmécxi và nhận ra người đứng ở nhà
thờ Xanh Xuynpit. Ông ta nói chuyện với em và cả hai người mượn một cớ nào đó
đến thăm đại tá. Thăm một lần rồi lân la nhiều bận khác; đại tá Pôngmécxi lúc
đầu còn giữ ý, sau cởi mở lòng mình và hai anh em ông linh mục đã hiểu hết
chuyện đại tá Pôngmécxi và biết đại tá hy sinh hạnh phúc của mình để bảo đảm
tương lai của con như thế nào.

Cha xứ vì vậy mến phục ông và ông đại tá cũng quý mến vị cha
xứ. Một linh mục già và một quân nhân già, khi họ đều chân thành và hiền hậu,
thì họ hiểu nhau và hòa cảm với nhau không ai bằng. Vả lại ấy cũng chỉ như là
một người thôi: một người hy sinh cho Tổ quốc hạ giới, một người cho Tổ quốc
thiên đình, cũng chẳng khác gì nhau.

Một năm hai lần, ngày 1 tháng giêng và ngày Xanh Gioócgiơ,
Mariuytx viết chiếu lệ những bức thư cho bố, những bức thư do cô Gilơnoócmăng
đọc cho viết, như những bức thư mẫu trong tập thư từ. Lão Gilơnoócmăng chỉ cho
phép viết thế thôi: trái lại người cha viết trả lời cho con những bức thư thật
âu yếm mà lão Gilơnoócmăng vò bỏ vào túi, không đọc.