QUYỂN IX: ĐÊM TỐI CUỐI CÙNG, BÌNH MINH CUỐI CÙNG

I

THƯƠNG XÓT NGƯỜI ĐAU KHỔ, RỘNG LƯỢNG ĐỐI
VỚI NGƯỜI SUNG SƯỚNG

Hạnh phúc là một điều đáng sợ. Khi người
ta sung sướng, người ta dễ thỏa mãn. Người ta cho thế là đủ rồi. Nắm được cái
mục đích giả của cuộc đời là hạnh phúc, người ta quên cái mục đích chân chính
là nghĩa vụ.

Tuy vậy nếu kết tội Mariuytx cũng không
đúng.

Chúng tôi đã trình bày, trước khi cưới
vợ, Mariuytx không hỏi gì ông Phôsơlơvăng, còn sau khi cưới, thì chàng e ngại
không dám hỏi Giăng Vangiăng. Chàng ân hận đã để cho bị lôi cuốn đến một lời
hứa với Giăng Vangiăng. Chàng thường tự bảo nhân nhượng trước sự tuyệt vọng của
y là sai. Chàng đành đẩy dần dần Giăng Vangiăng ra khỏi gia đình chàng, và làm
cho hình ảnh ông phai mờ dần trong tâm trí Côdét. Có thể nói là chàng đứng chặn
giữa Côdét và Giăng Vangiăng. Chàng tin tưởng rằng làm như vậy thì Côdét sẽ
không nhìn thấy Giăng Vangiăng, do đó không nghĩ đến ông ta nữa. Như thế hình
ảnh Giăng Vangiăng sẽ biến mất đi chứ không chỉ là bị xóa mờ.

Mariuytx làm điều mà chàng cho là cần
làm và đáng làm. Chàng cho rằng có những lý do chính đáng mà chúng ta đã biết,
và những lý do khác nữa mà chúng ta sẽ biết sau này, để làm cho Giăng Vangiăng
phải xa dần, thái độ của chàng không bất nhẫn nhưng cũng không nhu nhược.

Tình cờ Mariuytx gặp trong một vụ kiện
mà chàng bào chữa, một người mãi biện cũ của ngân hàng Laphít. Qua người ấy
chàng được biết một vài điều bí mật, tuy chàng không chú ý thăm dò. Chàng không
muốn đào sâu những chi tiết ấy, một phần vì muốn tôn trọng lời hứa không tiết
lộ câu chuyện cho ai, một phần vì sợ nguy hiểm cho Giăng Vangiăng. Chàng nghĩ
rằng lúc này chàng có một nhiệm vụ quan trọng là hoàn lại số tiền sáu trăm
nghìn phơrăng. Chàng vẫn dò tìm người có số tiền ấy một cách kín đáo. Trong khi
chờ đợi, chàng quyết không mó đến số tiền kia.

Còn Côdét thì không biết một tí gì về
những chuyện bí mật ấy; tuy vậy, chê trách nàng thì cũng quá khắc nghiệt.
Mariuytx đối với Côdét có một từ lực không gì cản nổi. Mariuytx ước gì, Côdét
đều làm theo nhất nhất như máy và như theo bản năng. Về hướng “ông Giăng” nàng
cảm thấy Mariuytx có một chủ ý, nàng chiều theo Mariuytx không phải nói ra một
lời nào, những ý muốn thầm lặng của chàng có một mãnh lực mơ hồ nhưng dứt khoát
đối với Côdét. Nàng nhắm mắt tuân theo. Sự tuân theo đó cũng giản dị, không có
gì khó khăn đối với nàng cả; khi Mariuytx muốn quên đi cái gì thì nàng cũng
không nhớ cái đó nữa. Nàng cũng chẳng hiểu làm sao, mà cái đó không phải lỗi ở
nàng, tâm hồn của nàng đã biến thành tâm hồn của Mariuytx đến mức cái gì đã xóa
mờ trong tâm trí của chàng thì trong tâm trí của Côdét cũng phải nhạt đi.

Nhưng chúng ta cũng chẳng nên đi quá xa.
Ở nàng sự lãng quên và phai nhạt đối với Giăng Vangiăng, thực ra cũng hời hợt
thôi. Côdét chỉ là bộp chộp thôi chứ không phải là người vong ân. Trong thâm
tâm nàng vẫn yêu quý con người mà bao nhiêu lâu nàng gọi là cha. Nhưng nàng còn
yêu chồng hơn. Cán cân tình cảm trong trái tim nàng nghiêng hẳn về một phía.

Cũng có khi Côdét nhắc đến Giăng
Vangiăng và tỏ vẻ ngạc nhiên, Mariuytx lúc ấy lại úy lạo nàng: “Anh chắc ông ấy
đi vắng, ông đã chẳng bảo là có việc phải đi xa đấy ư?” Côdét tự bảo: “Phải
đấy, ông ấy vẫn thường vắng bặt đi như vậy. Nhưng cũng có đi lâu như thế này
bao giờ đâu!” Hai ba lần nàng cho Nicôlét đến phố Lomácmê hỏi xem ông Giăng đi
đã về chưa. Giăng Vangiăng đều bảo người trả lời rằng chưa.

Côdét cũng đành vậy. Đời nàng chỉ có một
nhu cầu là Mariuytx.

Về phía Mariuytx và Côdét, họ cũng có
dạo đi vắng. Họ đi Vécnông. Mariuytx đưa Côdét đến thăm mộ cha chàng.

Mariuytx dần dần đã dứt hẳn Côdét với
Giăng Vangiăng. Côdét cũng chẳng nói gì.

Vả chăng cái điều mà người ta thường gọi
một cách quá khắc nghiệt là sự vong ân của con gái, thực ra cũng không quá đáng
trách như người ta tưởng. Đây là sự vô ơn của thiên nhiên. Chúng tôi đã có dịp
nói ở chỗ khác rằng: thiên nhiên quen “nhìn về phía trước”. Thiên nhiên phân
biệt loài người làm hai loại: những người đến và những người đi. Những người
sắp đi quay về bóng tối, những người mới đến nhìn ra ánh sáng. Do đó mà có một
sự cách biệt, về phần người già thì không thể tránh khỏi, về phần người trẻ thì
là vô tình chứ không phải cố ý. Sự cách biệt ấy lúc đầu không nhận ra, nhưng
rồi càng ngày càng rõ như những cây đã đâm cành. Cành cây vẫn không tách hẳn
thân cây, nhưng càng ngày càng xa thân cây. Không phải lỗi của cành cây. Tuổi
trẻ tìm đến vui vẻ, hội hè, ánh sáng chói lọi, tình yêu. Tuổi già đi về tận số,
vẫn còn trông thấy nhau nhưng không vồ vập nhau, người trẻ thấy ở người già đời
sống nguội lạnh dần, tuổi già nhận thấy khí lạnh của nấm mồ. Kết tội làm chi
tuổi trẻ tội nghiệp!

II

NGỌN ĐÈN CẠN DẦU THOI THÓP

Giăng Vangiăng một hôm xuống cầu thang,
đi ba bước ra ngoài phố ngồi trên cái trụ, mà đêm hôm mồng 5 rạng ngày mồng 6
tháng sáu Gavrốt đã thấy ông ngồi tư lự. Ông ngồi đấy một lát rồi lên gác. Đó
là cái đu đưa cuối cùng của quả lắc đồng hồ. Ngày hôm sau ông không ra khỏi
nhà. Ngày hôm sau nữa ông không đứng lên khỏi giường.

Bà gác cổng vẫn mang bữa ăn thanh đạm
đến cho ông, một ít bắp cải, vài củ khoai, một miếng mỡ nhỏ, bà nhìn cái đĩa
sành màu nâu và kêu lên:

- Tội nghiệp, hôm qua ông không ăn gì à?

- Có đấy chứ! - Giăng Vangiăng trả lời.

- Đĩa vẫn đầy mà.

- Bà xem cái lọ nước, cạn rồi đấy.

- Thế là ông mới uống nước, chớ ông đã
ăn đâu?

Giăng Vangiăng đáp:

- Nhưng tôi chỉ đói nước thì sao?

- Thế là khát, chỉ khát nước mà chẳng
đói là sốt rồi.

- Ngày mai tôi ăn.

- Ngày mai hay là đến lễ Ba Ngôi? Sao
không ăn hôm nay? Ai đời lại hẹn ngày mai tôi ăn! Sao lại trả lại tôi đĩa thức
ăn còn y nguyên không động đến? Cái món khoai đỏ ấy làm ngon thế!

Giăng Vangiăng cầm tay bà gác cổng già
và nói với cái giọng nhân hậu của ông:

- Tôi hứa với bà tôi sẽ ăn.

Bà gác cổng trả lời:

- Ông không làm cho tôi vui lòng tí nào!

Ngoài bà gác cổng hiền lành đó, Giăng
Vangiăng không còn gặp một ai nữa. Ở Pari có những phố không ai qua, có những
nhà không ai đến. Ông ở một cái phố như thế và một cái nhà như thế.

Lúc ông còn đi ra phố, ông đã mua ở một
hàng xoong nồi một cái thập tự nhỏ bằng đồng mang về treo ở cái đinh ngay trước
giường ông nằm. Cái loại giá treo này bao giờ nhìn cũng thấy yên lòng!

Một tuần lễ rồi, Giăng Vangiăng không
bước được một bước trong phòng. Ông nằm liệt giường. Bà gác cổng bảo chồng:

- Ông lão trên kia không ngồi dậy nữa,
không ăn nữa, cũng chẳng còn được bao lâu nữa. Ông lão có mối buồn gì đó. Tôi
tin chắc là con gái ông ấy lấy chồng chẳng ra gì.

Chồng bà trả lời với cái giọng quyền
hành của anh chồng:

- Lão có thì lão kiếm thầy thuốc, lão
không có thì thôi. Không có thầy thuốc thì chết.

- Nếu có thầy thuốc?

- Có thì cũng chết - Lão gác cổng bảo.

Bà gác cổng lấy một con dao cùn xeo
những cây cỏ mọc ở chỗ mà bà gọi là cái hè của bà. Vừa nhủi cỏ, bà vừa làu bàu:

- Cũng thương hại, ông lão ngăn nắp sạch
sẽ tệ, nõn như một con gà tơ.

Bà thoáng thấy ở đầu phố ông thầy thuốc
khu phố đi qua, bà tự ý mời ông ta lên, bà bảo:

- Ở tầng hai ấy ông ạ, ông cứ vào. Ông
lão nằm liệt giường cho nên chìa khóa vẫn ở cửa.

Thầy thuốc coi cho Giăng Vangiăng và nói
chuyện với ông. Khi ông thầy thuốc đi xuống, bà gác cổng gọi hỏi:

- Thế nào, bác sĩ?

- Người ốm của bà ốm ra trò.

- Ông lão làm sao?

- Rất làm sao, mà cũng chả làm sao. Xem
ra thì hình như ông ta có mất một người thân. Thế cũng chết được đấy.

- Ông lão có bảo gì không?

- Ông ấy bảo vẫn khỏe mạnh.

- Bác sĩ có trở lại thăm ông lão nữa
không?

- Có, thầy thuốc trả lời - nhưng phải
một người khác trở lại mới xong.

III

NGÀY XƯA NHẤC CẢ CỖ XE BÒ, BÂY GIỜ CẦM
MỘT QUẢN BÚT THẤY NẶNG

Một buổi chiều, Giăng Vangiăng khó nhọc
chống khuỷu tay lên. Ông cầm bàn tay, không thấy mạch; hơi thở ngắn, có lúc
đứt. Ông cảm thấy mình suy yếu hơn bao giờ hết. Bấy giờ chắc có một điều lo lắng
tối quan trọng thúc bách ông gắng sức ngồi nhỏm dậy và mặc áo. Ông mặc bộ quần
áo công nhân cũ; không ra phố nữa, ông lại giở bộ quần áo ấy ra mặc, ông ưa bộ
ấy. Ông phải nghỉ mấy lần mới mặc xong chiếc áo, chỉ xỏ hai ống tay áo mà mồ
hôi trán đã vã ra.

Khi chỉ còn một mình ông ở cái nhà ấy,
ông đã kê giường ra chái ngoài để khỏi phải ở nhiều trong cái phòng vắng vẻ.

Ông mở chiếc hòm nhỏ, lấy bộ quần áo của
Côdét ra trải trên mặt giường.

Hai chiếc đèn nến của ông giám mục vẫn
để trên mặt lò sưởi. Ông rút ở một ô kéo ra hai cây nến sáp và cắm vào đèn. Rồi
tuy ngày còn sáng tỏ, lúc ấy là mùa hạ, ông thắp hai cây nến lên. Một đôi khi
người ta đốt nến giữa ban ngày ở trong phòng người chết.

Mỗi bước đi từ chỗ này qua chỗ khác làm
ông kiệt sức, ông đành phải ngồi xuống. Không phải cái thứ mệt thường ngày tiêu
phí sức lực để rồi bồi bổ lại, đây là những cử động cuối cùng, cả sức sống suy
nhược tiêu tan trong những cố gắng nặng nề không còn gượng được nữa.

Chiếc ghế ông ngồi phịch xuống lại đối
diện với tấm gương, tấm gương ác nghiệt đối với ông, và là ân nhân đối với
Mariuytx, tấm gương ông đã nhìn thấy dòng chữ đảo ngược của Côdét. Ông nhìn
hình ông trong gương, ông không nhận ra mình nữa.

Một ông già tám mươi. Trước ngày cưới
của Mariuytx người ta đoán ông chỉ suýt soát năm mươi là cùng, có một năm mà
già đi ba chục tuổi. Cái nếp nhăn trên trán không phải nếp nhăn của tuổi già
nữa mà là dấu hiệu huyền bí của cái chết. Người ta cảm thấy như có dấu vuốt ác
liệt của tử thần. Má ông sệ xuống; da mặt ông có cái màu đất như là đất đã phủ
lên người rồi, hai góc mép ông trễ xuống như cái mặt nạ người xưa đắp trên nắp
mồ. Ông nhìn khoảng trống như oán trách.

Ông đang ở giai đoạn cuối cùng của sự
đau khổ, ở trạng huống mà sự đau thương không trôi đi nữa mà như đông lại, tâm
hồn như dính một khối tuyệt vọng đông đặc.

Đêm đã đến. Ông cố sức kéo một chiếc bàn
và chiếc ghế bành cũ lại gần lò sưởi rồi đặt quản bút, lọ mực và giấy lên bàn.

Vừa làm xong thì ông ngất đi. Khi tỉnh
lại ông thấy khát. Ông không nhấc được bình nước lên nữa, ông cố nghiêng nó
xuống, tỳ vào mồm, uống một ngụm. Rồi ông quay lại phía giường, ông vẫn ngồi,
vì không đứng được nữa, ông nhìn chiếc áo dài đen nhỏ và những vật quý mến.

Sự chiêm ngưỡng ấy kéo dài hàng giờ mà
tưởng như mới vài phút. Bỗng nhiên ông rùng mình, ông cảm thấy cái lạnh giá đến
nơi rồi, ông tỳ khuỷu tay lên mặt bàn có những chiếc đèn nến của ông giám mục
chiếu sáng; ông cầm bút.

Bút và mực đã lâu không dùng đến, cái
mũi bút đã quằn xuống, mực thì đã khô, ông phải đứng dậy đổ mấy giọt nước vào
lọ mực; ông phải dừng lại và ngồi xuống hai ba lần mới làm được việc đó. Ông
trở bút lại mà viết. Thỉnh thoảng ông lau mồ hôi trán. Tay ông run. Ông viết
chầm chậm những hàng chữ sau đây:

“Côdét, cha cầu phúc cho con. Cha giải thích cho con rõ. Chồng con đã làm đúng khi tỏ ý
muốn cha đi hẳn, nhưng chồng con cũng có hiểu lầm một chút. Tuy vậy việc chồng
con làm vẫn phải. Chồng con tốt lắm. Khi cha chết rồi, con hãy cứ luôn luôn yêu
quý chồng con hết lòng hết dạ. Còn ông Pôngmécxi, xin ông hãy yêu đứa con quý
mến của tôi. Côdét con ạ, con hãy xem những con số, nếu cha còn sức nhớ lại.
Con chú ý, số tiền ấy là của con. Đây đầu đuôi tất cả như thế này: Huyền trắng
ở Nauy, huyền đen ở Anh, đồ thủy tinh đen thì ở Đức, huyền thì nhẹ hơn, quý
hơn, đắt hơn. Có thể làm huyền giả ở Pháp cũng như họ làm ở Đức, phải có một
cái đe nhỏ độ hai tấc vuông, một ngọn đèn cồn để hơ cho xi mềm ra. Trước kia
người ta làm xi với nhựa thông và bồ hóng, mỗi cân giá bốn phơrăng. Cha đã nghĩ
cách làm xi với nhựa sơn và dầu cây văn hương, chỉ mất ba mươi xu, mà tốt hơn
nhiều; những vành khuyên thì làm với một thứ thủy tinh tím dán bằng thứ xi ấy
trên một cái màng sắt đen. Những đồ trang sức bằng sắt thì phải dùng thủy tinh
tím; những đồ vàng thì phải dùng thủy tinh đen. Nước Tây Ban Nha mua của ta rất
nhiều. Nước ấy sản xuất huyền”.

Đến đây ông dừng lại, cây bút nơi tay ông rơi xuống. Ông thổn
thức, cái thổn thức tuyệt vọng, có lúc từ đáy lòng dâng lên: ông già tội nghiệp
ấy hai bàn tay ôm đầu nghĩ ngợi. Ông kêu thầm trong lòng. Những tiếng kêu tội
nghiệp này chỉ có Chúa nghe thấy:

- Ôi thôi! Thế là hết. Ta không còn gặp mặt con ta nữa. Nó là
một nụ cười thoáng qua trên đời ta. Ta sắp chìm vào đêm tối, mà không được
trông thấy lại con. Trời ơi! Chỉ một phút, một giây lát, nghe tiếng nói của
con, sờ cái áo của con, nhìn con, thiên thần của ta, rồi chết cũng cam. Chết có
can gì, chết mà không gặp con mới thật đau đớn. Có con ta, con ta sẽ cười với
ta, sẽ nói với ta một lời. Thì thiệt hại gì cho ai? Nhưng thôi hết rồi. Không
bao giờ nữa. Chỉ mình ta đơn độc, Chúa ơi! Chúa ơi! Không bao giờ tôi thấy mặt
con tôi nữa.