Phần Ba

1

Xergei
Ivanovitr Coznusev quyết định tạm nghỉ công việc trí óc; nhưng đáng lẽ ra nước
ngoài như thường lệ, thì đến cuối tháng năm ông lại tới nhà Levin. Theo ý ông,
không gì tốt bằng sống ở nông thôn. Ông đến nhà em trai để hưởng thụ cuộc sống
đó. Conxtantin Levin càng lấy đó làm vui thích vì hè năm đó, chàng không còn hi
vọng ông anh Nicolai đến nữa. Nhưng, mặc dầu quý trọng Xergei Ivanovitr,
Conxtantin Levin vẫn không thoải mái khi có mặt ông ở Pocrovxcoie. Chàng khó
chịu, thậm chí còn khổ tâm, về cái cách ông ta hiểu nông thôn. Đối với
Conxtantin Levin, nông thôn chính là sân khấu của cuộc đời chàng, nghĩa là của
những vui sướng, đau khổ và công việc; đối với Xergei Ivanovitr thì một mặt nó
là chốn nghỉ ngơi, mặt khác lại là liều thuốc giải độc thần hiệu chống sự đồi
trụy thị thành, một liều thuốc giải độc ông vui lòng uống vì biết nó hiệu
nghiệm. Đối với Conxtantin Levin, nông thôn đẹp chính vì nó tạo địa bàn hoạt
động cho những việc làm rõ ràng là hữu ích; đối với Xergei Ivanovitr, nông thôn
đẹp chính vì ở đó người ta có thể không làm và không cần phải làm việc gì. Hơn
nữa, thái độ Xergei đối xử với nông dân cũng làm Conxtantin hơi bực mình.
Xergei Ivanovitr cho là mình yêu mến và hiểu biết đám bình dân; ông luôn luôn
trò chuyện với bà con mugich, không có vẻ gì ngượng ngùng hoặc vờ vĩnh cả, và
sau mỗi cuộc nói chuyện, lại rút ra những kết luận chung có lợi cho đám bình
dân và chứng tỏ ông hiểu biết họ. Conxtantin Levin không ưa thái độ đó. Đối với
chàng, bình dân chỉ là trợ thủ chủ yếu trong lao động chung và mặc dầu vừa kính
trọng vừa yêu thương người mugich với mối tình mà chàng cả quyết đã hấp thụ
cùng với dòng sữa của người vú nuôi nông dân, mặc dầu đôi khi cảm thấy thán
phục sức mạnh, tính ôn hòa, thẳng thắn của họ, chàng vẫn thường tức giận vì
tính bừa bãi, bẩn thỉu, rượu chè, dối trá của họ mỗi khi công việc chung đòi
hỏi phải có những đức tính khác. Nếu ai hỏi Conxtantin Levin rằng chàng có yêu
bình dân không thì quả chàng không biết trả lời ra sao. Đối với họ cũng như với
mọi người khác, chàng vừa có thiện cảm, lại vừa có ác cảm. Nhưng vốn là người
trung thực, chàng thường thấy nhiều thiện cảm hơn là ác cảm với mọi người; cho
nên chàng đối với nông dân cũng như vậy. Nhưng tình cảm chàng đối với bình dân
lại có một tính chất riêng biệt. Không những chàng sống với bình dân, không
những tất cả quyền lợi của họ và của chàng gắn bó với nhau, mà chàng còn tự cho
mình là một bộ phận khăng khít của bình dân, cho nên chàng không thể nhìn thấy
khuyết điểm lẫn ưu điểm của nông dân cũng như không thể nhìn thấy ưu, khuyết
của chính bản thân mình. Ngoài ra, tuy đã bao lâu sống giữa mugich với quan hệ
rất mật thiết, vừa là chủ điền vừa là trọng tài và nhất là cố vấn nữa (người
mugich, vốn tin chàng, có khi đi hàng bốn chục dặm đường đến xin chàng chỉ
bảo), chàng vẫn không có ý niệm gì rõ ràng về bình dân và nếu ai hỏi chàng có
hiểu biết đám bình dân đó không, thì chàng cũng sẽ trả lời rất lúng túng, không
khác gì khi họ hỏi chàng có yêu bình dân không. Đối với chàng, nói mình hiểu
biết bình dân cũng tựa như nói là hiểu biết mọi người. Chàng luôn quan sát và
biết đủ mọi hạng người, trong đó có cả những mugich mà chàng cho là tốt và thú
vị; chàng luôn luôn phát hiện ở họ những nét mới làm thay đổi ý niệm trước kia
của chàng đối với họ. Đối với Xergei Ivanovitr thì lại hoàn toàn ngược lại. Ông
ưa thích và tán dương cuộc sống thôn dã thế nào, tương phản với lối sống mà ông
không ưa thích, thì ông cũng ưa thích đám bình dân như vậy, tương phản với lớp
người ông không ưa thích, và ông thấy bình dân là hạng người tương phản với mọi
người nói chung. Đầu óc khuôn phép của ông đã hình thành những quan điểm rành
mạch về cuộc sống nông thôn; sở dĩ ông có những quan điểm đó, phần nào nhờ đã
quan sát ngay bản thân cuộc sống nông dân, nhưng chính là nhờ quan sát những
việc ngược lại. Ông không bao giờ thay đổi ý kiến về bình dân cũng như thái độ
thiện cảm đối với họ. Trong những cuộc tranh luận xảy ra giữa hai anh em, phần
thắng bao giờ cũng về thuộc Xergei Ivanovitr, chính vì ông có quan niệm rành
mạch về bình dân, về tính chất, đặc điểm và sở thích của họ, còn Conxtantin
Levin thì lại không có ý niệm gì rõ ràng cả; cho nên trong những cuộc bàn cãi
đó, chàng thường mâu thuẫn với chính mình. Xergei Ivanovitr vẫn coi em là một
chàng trai ưu tú, có trái tim đặt
đúng chỗ, trí tuệ tuy sắc sảo nhưng bị những ấn tượng nhất thời chi phối
quá nhiều và do đó đầy mâu thuẫn. Với thái độ chiếu cố kẻ cả, đôi khi ông giảng
giải ý nghĩa các sự việc cho chàng nghe, nhưng không thấy hứng thú gì trong
tranh luận vì ông thường dồn chàng đuối lý quá dễ dàng. Conxtantin Levin vốn
coi anh mình là người thông minh và kiến thức rộng, phẩm chất cao thượng với
tất cả ý nghĩa cao quý nhất của chữ đó, và sẵn khả năng hoạt động vì lợi ích
công cộng. Nhưng tuổi càng lớn chàng càng hiểu ông anh hơn, trong thâm tâm,
chàng càng hay nghĩ khả năng hoạt động vì lợi ích công cộng đó, mà chàng hoàn
toàn không thấy có ở mình, có lẽ không phải là một đức tính mà trái lại còn là
thiếu sót, không phải là thiếu những ước vọng và sở thích cao thượng, thẳng
thắn và lành mạnh, mà nói cho đúng là thiếu sinh lực, thiếu cái người ta gọi là
trái tim, thiếu niềm khát vọng nó bắt buộc ta phải chọn lấy một trong những con
đường đó mà thôi. Càng hiểu ông anh hơn chàng càng thấy rằng, cũng như bao
người khác hoạt động vì lợi ích công cộng, Xergei Ivanovitr yêu mến lợi ích
chung không phải do trái tim thúc đẩy; lý trí đơn thuần đã vạch cho họ thấy
quan tâm đến việc đó là tốt và đó là động cơ duy nhất. Điều phỏng đoán đó lại
càng chắc chắn khi Levin thấy, đối với những vấn đề thuộc lợi ích công cộng và
sự bất diệt của linh hồn, ông anh mình cũng chẳng quan tâm gì hơn là đối với
một ván cờ hoặc sự cấu tạo tài tình của một kiểu máy mới. Conxtantin Levin thấy
khó chịu khi sống ở nông thôn với ông anh còn vì lí do khác: trên trại ấp của
mình, nhất là trong vụ hè, Levin luôn bận bịu và làm không hết việc dù ngày có
dài mấy đi nữa, còn Xergei Ivanovitr cứ nghỉ tràn. Tuy nghỉ ngơi, nghĩa là
không viết tác phẩm, nhưng vì quá quen hoạt động trí não, ông thích diễn đạt
những ý nghĩ nảy ra trong đầu dưới hình thức trang nhã và cô đúc, do đó ông
muốn có người nghe mình nói. Cái người nghe thường xuyên đó tất nhiên là ông
em. Và tuy quan hệ của họ với nhau thân mật xuề xòa, Kônxtantin vẫn ngại để ông
anh phải lủi thủi một mình. Xergei Ivanovitr thích nằm ngoài bãi cỏ dưới ánh
mặt trời, vừa phơi nắng vừa uể oải trò chuyện.

- Chắc
chú không thể tưởng tượng được cuộc đời nhàn rỗi này đối với anh thích thú biết
bao, - ông nói với em trai. - Đầu óc ta rỗng không, chẳng suy nghĩ gì cả. -
Nhưng phải ngồi nghe ông ta nói mãi cũng ngấy, nhất là khi Conxtantin Levin
biết rằng, trong lúc vắng mặt mình, người làm đang xe phân bón ra cánh đồng
chưa cày vỡ và nếu chàng không để mắt tới thì có trời biết là họ sẽ đánh đống
ra sao ở ngoài đó, dễ thường họ còn không vặn chặt gióng cây và tháo tung ra để
rồi sau đó bảo cày mới chỉ là thứ phát minh vô lí, “thà cứ dùng cày cũ còn
hơn”, v.v...

- Trời
nóng thế này, chú chạy đi chạy lại vừa thôi, - Xergei Ivanovitr bảo
chàng.

-
Không, em chỉ đến buồng giấy một lát thôi, - Levin nói và chạy tót ra đồng.

2

Đầu
tháng sáu, bà vú già hiền lành kiêm quản gia Agafia Mikhailovna, khi cất hũ nấm
vừa muối xong xuống dưới hầm, bị trượt chân ngã và trẹo cổ tay. Thầy thuốc của
hội đồng tự trị địa phương, một sinh viên trẻ, ba hoa, vừa tốt nghiệp Đại học,
được mời đến. Anh ta khám tay, nói là không bị sai khớp, lấy làm vui sướng được
tiếp chuyện nhân vật trứ danh Xergei Ivanovitr Coznusev, và, để bày tỏ cho ông
biết quan điểm sáng suốt của mình về mọi việc, anh ta kể lại cho ông nghe các
thứ chuyện lăng nhăng trong quận, và than phiền về tình hình tồi tệ của cơ quan
hành chính tỉnh. Xergei Ivanovitr chăm chú nghe, hỏi han anh ta, và, hứng lên
vì có thêm thính giả mới này, ông liền nói thao thao bất tuyệt, điểm thêm những
nhận xét xác đáng và sâu sắc, được vị bác sĩ trẻ kính cẩn tán thưởng, và ông
bỗng trở nên phấn khởi, cái vẻ phấn khởi mà em trai ông biết rất rõ, thường
thấy sau mỗi lần ông nói chuyện sinh động và xuất sắc. Khi bác sĩ đi rồi, ông
định ra ngồi câu ở bờ sông. Xergei Ivanovitr thích câu cá và hình như hãnh diện
là mình có thể ưa thích một thứ tiêu khiển ngu ngốc đến thế.

Conxtantin
Levin đang cần ra chỗ ruộng cày và đồng cỏ, bèn mời ông đi bằng xe ngựa.

Lúc đó
đã vào cuối hè: thời kỳ việc gặt hái trong năm đã định liệu đâu vào đấy, bắt
đầu phải lo giống má cho năm sau và sắp đến vụ cắt cỏ; thời kỳ lúa lõa mạch
xanh non đã lên đòng và thân cây mỏng manh đang lả lướt trước gió, chờ đợi mầu
mỡ bốc lên; thời kì lúa yến mạch xanh sẫm gieo muộn đang hỗn độn vượt lên trên
những búi cỏ vàng; thời kì lúa kiều mạch sớm đã mọc che kín đất; thời kì cày
những thửa ruộng hưu canh có vệt đường bỏ hoang, trơ trơ dưới lưỡi bừa và rắn
đanh lại vì súc vật xéo lên; thời kì hàng đống phân bón được chở ra ruộng, trộn
lẫn mùi phân với hương cây cỏ; thời kì cánh đồng cỏ được chăm sóc, đang chờ
lưỡi hái, trải tấm thảm rậm rì điểm những búi cây chua me sạm đen đã cắt xong.
Đó là thời kì rảnh rang ngắn ngủi xen vào giữa công việc đồng áng trước mùa gặt
hằng năm vẫn trở lại và hằng năm đòi hỏi tất cả sức lực của nông dân. Mùa màng
hứa hẹn tốt đẹp: ban ngày quang đãng và ấm áp, tiếp theo những đêm ngắn đầy
sương sa. Hai anh em phải qua một khu rừng mới tới được đồng cỏ. Xergei
Ivanovitr suốt dọc đường ngây ngất ngắm khu rừng cành lá um tùm: khi ông trỏ
cho em trai một cây bồ đề già xế rợp bóng râm, sặc sỡ cuộng lá vàng và sắp nở
hoa, lúc lại trỏ những chồi cây non tơ một màu xanh cẩm thạch lộng lẫy.
Conxtantin Levin không thích nói mà cũng chẳng thích nghe nhắc đến vẻ đẹp thiên
nhiên. Đối với chàng, chữ nghĩa chỉ làm mất vẻ đẹp của cảnh vật. Chàng ừ hữ với
anh nhưng bất giác lại nghĩ tới việc khác. Ra khỏi rừng, chàng chỉ một mực chăm
chăm chú chú ngắm thửa ruộng hưu canh trên đồi, chỗ phủ kín cỏ vàng úa, nơi vụn
ra từng tảng, đây thì rải rác gò đống, kia lại cày bừa rồi. Một dãy xe tải đậu
dọc theo đám ruộng hưu canh. Levin đếm và vui thích thấy số xe đã đến đầy đủ.
Khi thấy đồng cỏ, chàng liền nghĩ tới cỏ khô. Việc hái cỏ bao giờ cũng làm rung
động một sợi dây tâm tình đặc biệt nhạy cảm trong chàng. Tới ria đồng cỏ, Levin
liền dừng ngựa lại. Sương sớm vẫn phủ khắp bãi cỏ dày và Xergei Ivanovitr, để
khỏi ướt chân, nhờ chú em đánh xe đưa ông tới một bụi cây kim tước, gần đó có
thể câu được cá măng. Tuy xót ruột vì phải đè nát đồng cỏ, Conxtantin Levin vẫn
đánh xe tiến vào. Cỏ cao quấn lấy vó ngựa và bánh xe, vương vãi hạt vào nan hoa
và trục xe ẩm ướt. Ông anh ngồi xuống dưới bụi cây sau khi đã tháo cần câu;
Levin dắt ngựa ra chỗ khác, buộc lại và đi vào đồng cỏ im gió, bát ngát một màu
xanh xám. Ở những chỗ ngập nước, cỏ óng mượt mọc cao xấp xỉ ngang thắt lưng,
hạt đã gần chín.

Conxtantin
đi tắt qua cánh đồng cỏ, ra đường cái và gặp một ông lão mắt húp híp mang cái
rọ chụp tổ ong.

- Thế
nào, bắt được rồi chứ, bác Fômich? - Levin hỏi ông già.

- Bắt
được rồi! Chà! Tôi chỉ cầu sao giữ được cái gì của mình mà thôi. Đây là lần thứ
hai, đàn ong bé bay đi... Vừa may các chàng trai đến kịp thời. Chúng đang cày
ruộng của ông: thế là chúng liền tháo ngựa ra và đuổi ngay theo sau...

- Bác
Fômich, bác thấy thế nào? Giờ nên hái cỏ chưa hay là hãy chờ đã?

- Biết
Thưa với ông thế nào đây? Chúng tôi thì chờ đến ngày lễ Thánh Pie kia, nhưng
còn ông thì bao giờ ông cũng hái sớm hơn. Nếu Chúa thương thì cỏ sẽ tốt đấy.
Gia súc cũng có đủ cái mà ăn.

- Bác
có cho là sẽ đẹp trời không?

- Cái đó
còn nhờ lượng Chúa. May ra thì có thể đấy. - Levin quay lại chỗ ông anh. Cá
không cắn câu, nhưng Xergei Ivanovitr không chút chán nản và xem chừng còn rất
vui là khác. Levin thấy ông đang bốc vì cuộc trò chuyện với bác sĩ, vẫn còn
hứng nói. Ngược lại, Levin muốn về nhà ngay để sai người đi gọi thợ hái ngày
mai đến và quyết định về vấn đề hái cỏ vẫn canh cánh trong lòng.

- Ta về
thôi, - chàng nói.

- Làm
gì mà vội thế? Hãy ở lại lát nữa nào. Chú ướt hết rồi! Chẳng câu được con nào
nhưng ở đây, anh rất dễ chịu. Mọi thứ săn bắn, câu cá đều có cái tốt là được
tiếp xúc với thiên nhiên. Làn nước long lanh mới đẹp làm sao! - ông nói. -
Những bờ nước trong đồng cỏ này làm anh nhớ tới một câu đố, - ông nói tiếp. -
Chú có biết không? Cỏ nói với nước: “Chúng tôi đong đưa, chúng tôi đong đưa.”

- Em
không biết câu đố đó, - Levin trả lời, giọng ưu tư.

3

- Chú
ạ, anh đang nghĩ về chú, - Xergei Ivanovitr nói. - Cứ theo lời bác sĩ nói với
anh thì những công việc xảy ra ở quận chú thật không ra thế nào. Cái anh chàng
đó, nó không ngốc tí nào đâu. Anh đã nói điều đó với chú rồi và anh cần nhắc
lại: chú không đi họp và nói chung chú xa lánh hội đồng tự trị địa phương là
sai lầm. Nếu người đứng đắn mà lảng trốn cả vào một xó thì mọi cái sẽ hỏng bét.
Chúng ta bỏ tiền ra nhưng tiền của chúng ta biến thành lương bổng hết; rồi
chẳng có trường học, chẳng có nhà phẫu thuật, nữ hộ sinh, nhà bào chế; chẳng có
gì hết.

- Tôi
cũng đã thử rồi, - Levin khẽ trả lời miễn cưỡng. - Tôi không làm nổi! Biết làm
thế nào?

- Nhưng
tại sao chú không làm nổi? Thú thực anh không hiểu đấy. Anh không nghĩ là chú
thờ ơ hay bất lực: thế thì có lẽ chỉ vì lười biếng chăng?

- Mọi
cái đó đều không phải. Tôi đã thử rồi và nhận thấy không thể làm được gì, -
Levin nói.

Chàng
không để ý mấy đến lời ông anh nói. Nhìn sang thửa ruộng cày bên kia sông,
chàng thấy một chấm đen nhưng không nhận ra đó là viên quản lý đang phi ngựa
tới hay chỉ là con vật không người cưỡi.

- Tại
sao chú không thể làm được gì? Chú đã thử một lần mà lần ấy, theo ý chú, là
thất bại, nên chú đành cam chịu à? Chú không biết tự ái ư?

- Tự ái
ư? Anh nói gì tôi không hiểu, - Levin nói, cay cú vì những lời ông anh. - Nếu ở
trường đại học, người
ta bảo tôi không hiểu gì về tích phân học, trong khi mọi người khác đều hiểu,
chắc tôi sẽ tự ái đấy. Nhưng trong trường hợp này, trước tiên phải tin rằng
mình có khả năng nào đó đối với loại công việc này và nhất là phải tin rằng mọi
công việc đó đều rất quan trọng.

- Thế
thì sao? Chẳng đúng là như thế ư? - Xergei Ivanovitr nói, đến lượt ông cay cú
vì em trai cho việc ông quan tâm là phù phiếm và nhất là vì rõ ràng hắn chỉ lơ
đãng nghe mình.

-
Không, cái đó đối với tôi không có gì quan trọng cả, nó không làm tôi quan tâm
thì anh bảo sao? - Levin trả lời, lúc này chàng đã đoán ra cái chấm đen là
người quản lý và hình như y đang để cho nông dân về nhà. Họ đã quay ngược bừa.
“Họ làm xong rồi kia à?”, chàng thầm nghĩ.

- Dù sao chú cứ nghe anh đã,
- ông anh nói, bộ mặt thông minh tuấn tú của ông sa sầm, - cái gì cũng có giới
hạn. Làm người độc đáo, chân thực và ghét dối trá là rất tốt; anh hiểu mọi cái
đó lắm; nhưng cái điều chú nói, hoặc là không có ý nghĩa gì, hoặc có thể hiểu
theo ý xấu. Thế nào, chú cho là không quan trọng khi đám bình dân, mà chú vẫn
nói là chú yêu mến...

“Mình
không hề nói thế bao giờ”, Levin thầm nghĩ.

- ...
Chết không ai cứu vớt? Khi những bà đỡ vụng về làm chết trẻ sơ sinh, khi đám
bình dân ngụp lặn trong dốt nát và lệ thuộc vào bất cứ tên nha lại nào? Chú có
phương tiện để bổ khuyết tình trạng đó nhưng chú không hề can thiệp, vì cho là
không quan trọng! - Và Xergei Ivanovitr dồn chàng đến chỗ phải nhận một trong
hai điều, hoặc là sự phát triển trí lực không đầy đủ nên chàng không nhìn thấy
tất cả những cái có thể làm được, hoặc là chàng không muốn hy sinh cuộc sống
yên ổn, lòng tự ái, hoặc cái gì đấy... Conxtantin Levin cảm thấy chỉ còn có
cách khuất phục hoặc thú nhận mình lừng khừng đối với lợi ích công cộng. Mà
điều đó khiến chàng vừa khó chịu vừa buồn phiền.

- Cả
thế này lẫn thế kia, - chàng nói, giọng dứt khoát. - Tôi thấy người ta không thể...

- Thế
nào? Nếu đem tiền ra phân phối tốt hơn, người ta không tổ chức nổi một trạm y
tế hay sao?

-
Không, tôi không tin là có thể làm được... Trên bốn nghìn vécxtơ đất đai của
quận chúng ta, với những vùng đất trũng ẩm thấp, những bão táp, công việc đồng
áng, tôi thấy không thể tổ chức được một trạm y tế. Vả lại, tôi cũng không tin
vào y học.

-
Nhưng, xin lỗi chú, thế là không đúng... Tôi có thể kể chú nghe hàng ngàn thí
dụ khác... Còn trường học thì sao?

-
Trường học ư, để làm gì kia chứ?

- Chú
nói cái gì mà lạ thế! Lại có thể nghi ngờ cả lợi ích của giáo dục hay sao? Nếu
nó có ích cho chú thì cũng có ích cho mọi người chứ!

Conxtantin
Levin cảm thấy, về phương diện tinh thần, chàng bị dồn vào chỗ bí nên phát
khùng và bất giác buột miệng nói ra lý do chính về sự dửng dưng của mình đối
với lợi ích công cộng.

- Tất
cả những cái đó có lẽ đều đúng; nhưng tại sao tôi lại phải lo lắng đến chuyện
xây dựng trạm y tế mà chẳng bao giờ tôi được nhờ vả gì, xây dựng trường mà
không bao giờ tôi cho con cái đến học, và ngay cả nông dân cũng không muốn cho
con họ đến, và tôi cũng chưa chắc có thật cần thiết phải cho chúng đến trường
hay không? - chàng nói. Xergei Ivanovitr lúc đầu hơi bối rối vì cách nhìn nhận
vấn đề bất ngờ như vậy; nhưng sau đó, ông lập tức bố trí một kế hoạch tấn công
mới.

Ông nín
lặng, giật một cần câu lên, rồi lại quăng xuống và mỉm cười quay về phía em
trai:

- Xin
lỗi... Trước hết, sự cần thiết của trạm y tế được chứng minh rồi đấy. Chúng ta
đã cho mời bác sĩ ở hội đồng tự trị địa phương đến chữa cho Agafia Mikhailovna.

- Phải,
nhưng tôi e bàn tay vú ấy vẫn trẹo như cũ.

- Để
rồi xem sao đã... Sau nữa, một mugich, một người thợ biết đọc biết viết đối với
chú càng quý giá, càng có lợi ích hơn...

-
Không, anh cứ hỏi bất cứ ai mà xem, - Conxtantin Levin trả lời, giọng quả
quyết: - một người biết đọc biết viết, mà lại là thợ nữa, càng trăm lần tệ hại
hơn. Hắn ta sẽ không muốn đi sửa đường nữa; nếu cho đi xây cầu thì hắn ta sẽ ăn
cắp vật liệu.

- Tóm
lại, - Xergei Ivanovitr cau mày nói, ông vốn không ưa lối nói năng mâu thuẫn và
nhất là cứ luôn luôn nhảy từ vấn đề này sang vấn đề khác, với những lý lẽ mới
chẳng dính dáng gì với nhau, làm người ta không biết đâu mà trả lời, - tóm lại,
vấn đề không phải là ở đó. Thế chú có thừa nhận giáo dục là việc hữu ích đối
với bình dân không?

- Có
chứ, - Levin vô tình buột miệng trả lời và lập tức nhận thấy là đã không nói
đúng như mình nghĩ. Chàng thấy một khi mình đã thừa nhận như vậy, ông anh sẽ
chứng minh là chàng đã nói quàng xiên chẳng đâu vào đâu. Chàng không hiểu ông
ta sẽ chứng minh bằng cách nào, nhưng biết trước điều đó chắc chắn sẽ được
chứng minh hợp lý và chàng chờ đợi.

Lý lẽ
thật đơn giản hơn nhiều so với dự đoán của Conxtantin Levin.

- Nếu
chú đã thừa nhận đó là việc hữu ích thì với tư cách là một người trung thực,
chú không thể từ chối không quan tâm săn sóc và sau đó hợp tác vào một công
cuộc như vậy, - Xergei Ivanovitr nói.

- Nhưng
tôi vẫn chưa tin chắc công cuộc đó là tốt, - Conxtantin Levin đỏ mặt nói.

- Sao
hả? Nhưng chú vừa mới nói là...

- Tóm lại,
tôi vẫn chưa biết công cuộc đó có tốt không và có thể làm được không...

- Chú
chưa có làm theo hướng đó thì chú chưa có thể biết được.

- Cứ
cho là như thế, - Levin nói, mặc dầu tuyệt nhiên không thừa nhận điều đó, - thì
cứ cho là như thế đi; nhưng tôi vẫn chưa rõ tại sao tôi phải lo lắng đến việc
đó kia chứ.

- Thế
là thế nào?

- Này,
nếu chót bàn đến đây rồi, anh cứ thử trình bày quan điểm triết học của anh cho
tôi xem, - Levin nói.

- Anh
không hiểu triết học có dính dáng gì đến chuyện này, - Xergei Ivanovitr nói
bằng một giọng ngụ ý không thừa nhận chú em có quyền tranh luận về triết học
(ít ra đó cũng là cảm tưởng của Levin). Điều đó làm Levin bực bội.

- Có
chứ! - chàng sôi tiết nói. - Tôi cho rằng động cơ mọi hành động của chúng ta
chung quy cũng chỉ vì hạnh phúc cá nhân mà thôi. Ngày nay, trong các cơ quan
hàng tỉnh, với tư cách là người quý tộc, tôi không thấy cái gì có thể góp phần
cải thiện đời sống của tôi. Đường sá thì không tốt hơn mà cũng không làm sao có
thể tốt hơn được; vả lại có đi đường xấu thì ngựa cũng vẫn đưa tôi đi yên lành
như thường. Tôi không cần đến bác sĩ mà cũng chẳng cần đến trạm y tế. Tôi lại
càng hoàn toàn không cần đến thẩm phán hòa giải; tôi không bao giờ có việc gì
phải tiếp xúc với ông ta cả và tôi mong sau này cũng cứ như thế. Trường học thì
không những không giúp ích gì cho tôi mà còn có hại nữa, như tôi đã nói với anh
rồi. Đối với tôi, các cơ quan hàng tỉnh chỉ là sự bắt buộc phải đóng mười tám
kôpêch tiền thuế cho mỗi mẫu đất, phải ra tỉnh và ngủ chung với rệp, phải nghe
họ tuôn ra những lời ngu ngốc và đê mạt, còn lợi ích cá nhân của tôi thì không
liên can gì vào đấy cả.

- Xin
lỗi chú, - Xergei Ivanovitr mỉm cười ngắt lời, - không phải lợi ích cá nhân đã
thúc đẩy ta hoạt động để giải phóng nông nô; tuy nhiên, ta đã cộng tác vào việc
đó đấy.

-
Không! - Levin ngắt lời ông và càng nổi nóng hơn. - Giải phóng nông nô, đó lại
là chuyện khác. Chúng ta có quyền lợi cá nhân ở đó. Tất cả những người chính
trực đều muốn rũ cái ách vẫn đè lên người họ. Nhưng làm đại biểu nghị viện để
bàn bạc về số lượng phu đổ thùng và kế hoạch cống rãnh của một thành phố tôi
không ở; làm bồi thẩm và xử án một lão mugich đã ăn cắp cái chân giò sấy, ngồi
liền sáu tiếng đồng hồ để nghe bọn thầy cãi và biện lý tuôn ra hàng tràng những
lời ngớ ngẩn, nghe viên chánh án hỏi lão già khốn khổ đó rằng: “Thưa ông bị
cáo, ông có nhận là đã ăn cắp một chiếc chân giò sấy không?”, anh cho như thế
là thú vị à? Và Conxtantin Levin, theo đà câu chuyện, làm điệu bộ diễn lại cảnh
giữa viên chánh án và lão mugich ngờ nghệch, cho thế là phát triển lập luận của
mình.