Năm 1962, cuốn tiểu thuyết One Flew Over The Cuckoo’s Nest (Bay trên tổ chim cúc cu) của nhà văn trẻ Ken Kesey trình làng và làm dậy sóng văn đàn Mỹ. Câu chuyện về cuộc nổi loạn của những bệnh nhân tâm thần nhanh chóng trở thành hiện tượng thu hút sự chú ý của cả xã hội trong đó có các nhà làm phim. Người đầu tiên may mắn mua được bản quyền chuyển thể cuốn sách là ngôi sao điện ảnh Kirk Douglas.
"Bay trên tổ chim cúc cu" lột tả cuộc sống của các bệnh nhân sống trong trại thương điên.
Ông yêu thích câu chuyện đến nỗi đã tự đảm nhận vai chính (Randall McMurphy) trong vở kịch Broadway của mình. Sau này khi đã nhượng lại bản quyền cuốn sách cho người con trai Michael Douglas làm phim, ông cũng không hề có ý định nhường vai diễn tâm đắc ấy cho người khác.
Nhưng mọi chuyện không như dự tính. Bay trên tổ chim cúc cu khi được trao vào tay Michael Douglas và nhà sản xuất phim độc lập Saul Zaentz đã mang một số phận khác. Với mức kinh phí thấp, Michael và những cộng sự của mình không có nhiều cơ hội cộng tác với những đạo diễn, diễn viên tài danh. Đó là lý do khi những cái tên như Milos Forman, Louise Fletcher được xướng lên trên thảm đỏ Oscar, khán giả không khỏi ngỡ ngàng.
Ít ai nghĩ rằng một bộ phim nằm trong dự án phim độc lập của những cái tên còn khá mới đã chiến thắng tuyệt đối với 5 hạng mục danh giá nhất của Oscar. Điều gì đã làm nên thành công ngoài mong đợi ấy?
Trước hết, khó có thể phủ nhận vai trò của cuốn tiểu thuyết có tầm ảnh hưởng toàn xã hội vào những năm 1960 đối với bộ phim. Bay trên tổ chim cúc cu khi đưa lên màn ảnh về cơ bản vẫn dựa trên cốt truyện và những nhân vật chính của tiểu thuyết. Bộ phim lấy bối cảnh tại một trại điều dưỡng tâm thần của nước Mỹ. Cuộc sống vốn bình lặng và khuôn khổ của những bệnh nhân ở đó bỗng chốc bị đảo lộn bởi sự xuất hiện của Randall McMurphy – một tội phạm bị tình nghi có triệu chứng tâm thần.
McMurphy nhanh chóng trở thành người thủ lĩnh của mọi cuộc vui, mọi cuộc nổi loạn tập thể chống lại y tá trưởng Ratched và bộ máy điều hành trung tâm của bà. Cuối cùng, cuộc cách mạng thật sự đã nổ ra trong một đêm trước Giáng sinh. Nghiệt ngã và đẫm máu như bao cuộc chiến khác…
So với tác phẩm văn học của Ken Kesey, đạo diễn Milos Forman đã thực hiện một sự thay đổi khá táo bạo. Thay vì để nhân vật “tù trưởng” Bromden dẫn dắt toàn bộ câu chuyện từ điểm nhìn của mình như trong tiểu thuyết thì Forman chọn một hình thức kể chuyện khác. Bộ phim được kể từ ngôi thứ ba, không qua lời diễn giải của nhân vật “tôi” nào. McMurphy - người tù mới chuyển đến chính là tâm điểm của câu chuyện. Những nhân vật và những sự kiện khác đều xoay quanh nhân vật này, trong đó có cả người da đỏ cao lớn Bromden.
(Jack Nicholson giành tượng vàng Oscar với vai McMurphy - thủ lĩnh của trại thương điên)
Milos Forman đã xây dựng thành công một thế giới của những người điên với những tâm hồn biến dạng, những cá tính nổi loạn. Các nhân vật ở đây dị biệt từ ngoại hình cho đến tính cách. Đó là một tên da đỏ cao lừng lững, lầm lì như một trái núi; một cậu thanh niên mắc chứng nói lắp, từng tự tử không thành; một người đàn ông nhút nhát bị ám ảnh bởi việc vợ phản bội…
Những con người ấy vào trại phần lớn vì tự nguyện, chỉ một số ít khác bị ép buộc. McMurphy nằm trong số ít ấy. Hắn vốn là một tù nhân bị bắt vì tội hành hung và hãm hiếp trẻ vị thành niên. Sau khi bị tình nghi có những biểu hiện tâm lý bất thường, McMurphy được chuyển tới trại điều dưỡng tâm thần – một nhà ngục tinh thần khác dưới sự giám sát của y tá trưởng độc ác Ratched.
Chính tại đây, tên tù nhân ngông cuồng đã nhận ra ranh giới mong manh giữa những người điên thật sự và những người bị tổn thương tâm lý nặng nề. Đối cực giữa bình thường và bất thường hoàn toàn bị xoá bỏ khi hắn khám phá ra vẻ trong sáng, lương thiện và đầy tự trọng trong những con người nơi đây. Họ bị chế ngự trong ảo tưởng về nỗi cô độc giữa đồng loại, trong vòng áp chế của người phụ nữ đầy quyền uy sau tấm kính với đôi mắt lạnh sắc.
Cuộc sống của họ quẩn quanh trong những căn phòng sơn màu trắng lạnh lẽo, giữa những bộ cờ tỷ phú, những bộ bài Tây và nhìn những đàn chim bay qua bầu trời phía ngoài hàng rào sắt.
Người ta có thể hiểu McMurphy đã thực hiện hoàn hảo cuộc cách mạng khi hắn truyền tình yêu tự do và khát khao sống cho các bệnh nhân Cấp tính, ngay cả con người vốn đã giả câm giả điếc suốt bao năm như “thủ lĩnh da đỏ” Bromden cũng sực tỉnh khi “chưa bao giờ, trước khi hắn (McMurphy) xuất hiện, ở đây lại có mùi mồ hôi của một người đàn ông, mùi bụi bặm, rơm cỏ từ những cánh đồng bao la và công việc nặng nhọc”.
Người ta cũng có thể hiểu McMurphy đã mất tất cả trong cuộc chiến “tử vì đạo”. Hy sinh vì tình yêu tự do và cuộc sống, hắn đã nhận lấy cái kết bi đát nhất mà ngày đầu khi ngông nghênh bước vào trại tâm thần có lẽ dù trong lúc chán nản, thất vọng nhất, hắn cũng không thể hình dung ra.
Việc McMurphy nghĩ gì cũng luôn là bí ẩn đối với người xem. Đó là lý do mà người xem sẽ vừa ngạc nhiên thú vị vừa lo lắng thất vọng khi thấy McMurphy nằm ngủ ngon lành bên cửa sổ mở toang của phòng bệnh, bị mụ y tá trưởng và tụi hộ lý “bắt tại trận” sau cuộc vui tới bến mà hắn đã mở ra để chia tay các bệnh nhân trước khi “vượt ngục”.
Thoạt tiên, người ta nghĩ có lẽ McMurphy say sưa chè chén nên ngủ quên và chẳng kịp tẩu thoát, nhưng nhanh chóng người ta cũng hiểu rằng, với một kẻ tinh ranh như McMurphy, không có chuyện hắn gặp sai lầm trong một kế hoạch đã vạch ra hoàn hảo.
Quyết định ở lại bên các con bệnh tâm thần, hắn đã thực sự trở thành biểu tượng cao cả của tình yêu tự do. Hắn không chỉ quan tâm tới sự tự do của riêng mình mà còn muốn khơi dậy tình yêu tự do ở những người xung quanh, sẵn sàng mạo hiểm bản thân để sát cánh bên bạn bè.
(Nữ y tá Ratched là vai diễn để đời của nữ diễn viên Louise Fletcher và là một trong những nhân vật phản diện nổi tiếng nhất của lịch sử điện ảnh thế giới)
Sau khi dám đứng lên thách thức cái trật tự độc ác và quỷ quyệt trong bệnh viện, sau khi dẫn dắt các con bệnh Cấp tính nổi loạn, sau khi “vượt ngục” đưa họ đi câu cá ngoài biển, cùng họ nhậu nhoẹt túy lúy say sưa, sau khi làm thay đổi hoàn toàn những con bệnh Cấp tính, sau khi trở về ngạo nghễ từ phòng điều trị sốc điện kinh hoàng… Liệu có thể coi McMurphy đã thất bại đau thương?
McMurphy quyết định không bỏ trốn mà sẽ đi tới cùng của niềm hy vọng, cuối cùng, chỉ để chuốc lấy thất vọng, nhưng dù bỏ qua cơ hội giải thoát chính mình, McMurphy đã làm bừng tỉnh tất cả các con bệnh Cấp tính.
Nhà phê bình phim Pauline Kael cho rằng phim “chứa đựng những ẩn dụ phản ánh phần nào những chấn động trong xã hội Mỹ trước cuộc chiến tranh Việt Nam”. Khi đó, bệnh viện tâm thần là ẩn dụ cho xã hội Mỹ thập niên 1970 đề cao sự tuân thủ.
Các bệnh nhân đều ngoan ngoãn, dễ bảo, tuy vậy, tận sâu trong tâm hồn, họ có những bất ổn, rối loạn, họ không ý thức được thật sự mình là ai, mình đang ở đâu, cần làm gì và tại sao phải làm vậy cho tới khi xuất hiện “nhà cách mạng” McMurphy mới phát hiện ra rằng Bromden không điếc, Billy không nói lắp, các bệnh nhân khác cũng đều bình thường... Họ chỉ là nạn nhân của những điều sắp đặt.
Họ cần một thủ lĩnh tinh thần như McMurphy, để dạy họ cách sống tự do, phóng khoáng, để xem bóng chày, để đi câu cá, để chơi bóng rổ, để say sưa, để tình tự… Ở đây, bắt đầu xuất hiện mâu thuẫn giữa tinh thần tự do phóng khoáng và hệ thống khuôn khổ cứng nhắc.
Toàn bộ cảnh cuối phim được quay trong một cú máy dài với nhịp phim bình thản như nhịp bước chân của người khổng lồ đi về phía ánh sáng. Bộ phim khép lại bằng một khuôn hình gần như tĩnh. Nhân vật Bromden bước về phía trước, quay lưng lại máy quay và ngày càng nhỏ dần cho đến khi chỉ còn là một chấm nhỏ giữa đồng cỏ xanh mênh mông khi giai điệu bài hát Please Release Me (Hãy thả tôi đi) vang lên…
"Đây là bộ phim chuyển thể từ sách khó chịu nhất mình từng đọc. Chỉ giở vài trang thôi đã như u mê trong cách dẫn truyện của tù trưởng da đỏ. Mình đã mất 6 tháng mới đọc xong sách, 2 giờ để xem phim và cố quên một nỗi buồn man mác kéo dài đến tận bây giờ"
"Bay trên tổ chim cúc cu" lột tả cuộc sống của các bệnh nhân sống trong trại thương điên.
Ông yêu thích câu chuyện đến nỗi đã tự đảm nhận vai chính (Randall McMurphy) trong vở kịch Broadway của mình. Sau này khi đã nhượng lại bản quyền cuốn sách cho người con trai Michael Douglas làm phim, ông cũng không hề có ý định nhường vai diễn tâm đắc ấy cho người khác.
Nhưng mọi chuyện không như dự tính. Bay trên tổ chim cúc cu khi được trao vào tay Michael Douglas và nhà sản xuất phim độc lập Saul Zaentz đã mang một số phận khác. Với mức kinh phí thấp, Michael và những cộng sự của mình không có nhiều cơ hội cộng tác với những đạo diễn, diễn viên tài danh. Đó là lý do khi những cái tên như Milos Forman, Louise Fletcher được xướng lên trên thảm đỏ Oscar, khán giả không khỏi ngỡ ngàng.
Ít ai nghĩ rằng một bộ phim nằm trong dự án phim độc lập của những cái tên còn khá mới đã chiến thắng tuyệt đối với 5 hạng mục danh giá nhất của Oscar. Điều gì đã làm nên thành công ngoài mong đợi ấy?
Trước hết, khó có thể phủ nhận vai trò của cuốn tiểu thuyết có tầm ảnh hưởng toàn xã hội vào những năm 1960 đối với bộ phim. Bay trên tổ chim cúc cu khi đưa lên màn ảnh về cơ bản vẫn dựa trên cốt truyện và những nhân vật chính của tiểu thuyết. Bộ phim lấy bối cảnh tại một trại điều dưỡng tâm thần của nước Mỹ. Cuộc sống vốn bình lặng và khuôn khổ của những bệnh nhân ở đó bỗng chốc bị đảo lộn bởi sự xuất hiện của Randall McMurphy – một tội phạm bị tình nghi có triệu chứng tâm thần.
McMurphy nhanh chóng trở thành người thủ lĩnh của mọi cuộc vui, mọi cuộc nổi loạn tập thể chống lại y tá trưởng Ratched và bộ máy điều hành trung tâm của bà. Cuối cùng, cuộc cách mạng thật sự đã nổ ra trong một đêm trước Giáng sinh. Nghiệt ngã và đẫm máu như bao cuộc chiến khác…
So với tác phẩm văn học của Ken Kesey, đạo diễn Milos Forman đã thực hiện một sự thay đổi khá táo bạo. Thay vì để nhân vật “tù trưởng” Bromden dẫn dắt toàn bộ câu chuyện từ điểm nhìn của mình như trong tiểu thuyết thì Forman chọn một hình thức kể chuyện khác. Bộ phim được kể từ ngôi thứ ba, không qua lời diễn giải của nhân vật “tôi” nào. McMurphy - người tù mới chuyển đến chính là tâm điểm của câu chuyện. Những nhân vật và những sự kiện khác đều xoay quanh nhân vật này, trong đó có cả người da đỏ cao lớn Bromden.
(Jack Nicholson giành tượng vàng Oscar với vai McMurphy - thủ lĩnh của trại thương điên)
Milos Forman đã xây dựng thành công một thế giới của những người điên với những tâm hồn biến dạng, những cá tính nổi loạn. Các nhân vật ở đây dị biệt từ ngoại hình cho đến tính cách. Đó là một tên da đỏ cao lừng lững, lầm lì như một trái núi; một cậu thanh niên mắc chứng nói lắp, từng tự tử không thành; một người đàn ông nhút nhát bị ám ảnh bởi việc vợ phản bội…
Những con người ấy vào trại phần lớn vì tự nguyện, chỉ một số ít khác bị ép buộc. McMurphy nằm trong số ít ấy. Hắn vốn là một tù nhân bị bắt vì tội hành hung và hãm hiếp trẻ vị thành niên. Sau khi bị tình nghi có những biểu hiện tâm lý bất thường, McMurphy được chuyển tới trại điều dưỡng tâm thần – một nhà ngục tinh thần khác dưới sự giám sát của y tá trưởng độc ác Ratched.
Chính tại đây, tên tù nhân ngông cuồng đã nhận ra ranh giới mong manh giữa những người điên thật sự và những người bị tổn thương tâm lý nặng nề. Đối cực giữa bình thường và bất thường hoàn toàn bị xoá bỏ khi hắn khám phá ra vẻ trong sáng, lương thiện và đầy tự trọng trong những con người nơi đây. Họ bị chế ngự trong ảo tưởng về nỗi cô độc giữa đồng loại, trong vòng áp chế của người phụ nữ đầy quyền uy sau tấm kính với đôi mắt lạnh sắc.
Cuộc sống của họ quẩn quanh trong những căn phòng sơn màu trắng lạnh lẽo, giữa những bộ cờ tỷ phú, những bộ bài Tây và nhìn những đàn chim bay qua bầu trời phía ngoài hàng rào sắt.
Người ta có thể hiểu McMurphy đã thực hiện hoàn hảo cuộc cách mạng khi hắn truyền tình yêu tự do và khát khao sống cho các bệnh nhân Cấp tính, ngay cả con người vốn đã giả câm giả điếc suốt bao năm như “thủ lĩnh da đỏ” Bromden cũng sực tỉnh khi “chưa bao giờ, trước khi hắn (McMurphy) xuất hiện, ở đây lại có mùi mồ hôi của một người đàn ông, mùi bụi bặm, rơm cỏ từ những cánh đồng bao la và công việc nặng nhọc”.
Người ta cũng có thể hiểu McMurphy đã mất tất cả trong cuộc chiến “tử vì đạo”. Hy sinh vì tình yêu tự do và cuộc sống, hắn đã nhận lấy cái kết bi đát nhất mà ngày đầu khi ngông nghênh bước vào trại tâm thần có lẽ dù trong lúc chán nản, thất vọng nhất, hắn cũng không thể hình dung ra.
Việc McMurphy nghĩ gì cũng luôn là bí ẩn đối với người xem. Đó là lý do mà người xem sẽ vừa ngạc nhiên thú vị vừa lo lắng thất vọng khi thấy McMurphy nằm ngủ ngon lành bên cửa sổ mở toang của phòng bệnh, bị mụ y tá trưởng và tụi hộ lý “bắt tại trận” sau cuộc vui tới bến mà hắn đã mở ra để chia tay các bệnh nhân trước khi “vượt ngục”.
Thoạt tiên, người ta nghĩ có lẽ McMurphy say sưa chè chén nên ngủ quên và chẳng kịp tẩu thoát, nhưng nhanh chóng người ta cũng hiểu rằng, với một kẻ tinh ranh như McMurphy, không có chuyện hắn gặp sai lầm trong một kế hoạch đã vạch ra hoàn hảo.
Quyết định ở lại bên các con bệnh tâm thần, hắn đã thực sự trở thành biểu tượng cao cả của tình yêu tự do. Hắn không chỉ quan tâm tới sự tự do của riêng mình mà còn muốn khơi dậy tình yêu tự do ở những người xung quanh, sẵn sàng mạo hiểm bản thân để sát cánh bên bạn bè.
(Nữ y tá Ratched là vai diễn để đời của nữ diễn viên Louise Fletcher và là một trong những nhân vật phản diện nổi tiếng nhất của lịch sử điện ảnh thế giới)
Sau khi dám đứng lên thách thức cái trật tự độc ác và quỷ quyệt trong bệnh viện, sau khi dẫn dắt các con bệnh Cấp tính nổi loạn, sau khi “vượt ngục” đưa họ đi câu cá ngoài biển, cùng họ nhậu nhoẹt túy lúy say sưa, sau khi làm thay đổi hoàn toàn những con bệnh Cấp tính, sau khi trở về ngạo nghễ từ phòng điều trị sốc điện kinh hoàng… Liệu có thể coi McMurphy đã thất bại đau thương?
McMurphy quyết định không bỏ trốn mà sẽ đi tới cùng của niềm hy vọng, cuối cùng, chỉ để chuốc lấy thất vọng, nhưng dù bỏ qua cơ hội giải thoát chính mình, McMurphy đã làm bừng tỉnh tất cả các con bệnh Cấp tính.
Nhà phê bình phim Pauline Kael cho rằng phim “chứa đựng những ẩn dụ phản ánh phần nào những chấn động trong xã hội Mỹ trước cuộc chiến tranh Việt Nam”. Khi đó, bệnh viện tâm thần là ẩn dụ cho xã hội Mỹ thập niên 1970 đề cao sự tuân thủ.
Các bệnh nhân đều ngoan ngoãn, dễ bảo, tuy vậy, tận sâu trong tâm hồn, họ có những bất ổn, rối loạn, họ không ý thức được thật sự mình là ai, mình đang ở đâu, cần làm gì và tại sao phải làm vậy cho tới khi xuất hiện “nhà cách mạng” McMurphy mới phát hiện ra rằng Bromden không điếc, Billy không nói lắp, các bệnh nhân khác cũng đều bình thường... Họ chỉ là nạn nhân của những điều sắp đặt.
Họ cần một thủ lĩnh tinh thần như McMurphy, để dạy họ cách sống tự do, phóng khoáng, để xem bóng chày, để đi câu cá, để chơi bóng rổ, để say sưa, để tình tự… Ở đây, bắt đầu xuất hiện mâu thuẫn giữa tinh thần tự do phóng khoáng và hệ thống khuôn khổ cứng nhắc.
Toàn bộ cảnh cuối phim được quay trong một cú máy dài với nhịp phim bình thản như nhịp bước chân của người khổng lồ đi về phía ánh sáng. Bộ phim khép lại bằng một khuôn hình gần như tĩnh. Nhân vật Bromden bước về phía trước, quay lưng lại máy quay và ngày càng nhỏ dần cho đến khi chỉ còn là một chấm nhỏ giữa đồng cỏ xanh mênh mông khi giai điệu bài hát Please Release Me (Hãy thả tôi đi) vang lên…
"Đây là bộ phim chuyển thể từ sách khó chịu nhất mình từng đọc. Chỉ giở vài trang thôi đã như u mê trong cách dẫn truyện của tù trưởng da đỏ. Mình đã mất 6 tháng mới đọc xong sách, 2 giờ để xem phim và cố quên một nỗi buồn man mác kéo dài đến tận bây giờ"
Chỉnh sửa lần cuối:
.