Lại nói về “những thứ dưới nước”

Đường lão nhân khi xưa đã viết một cuốn sách bàn về “vạn vật
sống trong nước”, cuốn sách nổi tiếng giới thiệu những loài “tôm, cá, cỏ, cây”.
Chủ đề này thực sự đã gợi mở cho tôi nhiều suy nghĩ, vì thế cho nên tên đề mục mở
đầu câu chuyện không nhất thiết phải nói rõ ràng cái ẩn ý “quỷ sông ma nước” mà
chỉ cần gợi mở ra trong phạm vi rộng lớn của một lớp ngôn từ có tính bao quát,
vừa mơ hồ, lại vừa bí ẩn. Hơn nữa, cũng không cần phải nhắc tới đặc thù hay sự
nghiêm trọng của ma quỷ, mà chỉ cần nói tới vạn vật chung chung mà thôi. Nhưng
hôm nay, vấn đề này lại được bàn luận một cách chi tiết, tỉ mỉ hơn. Giả dụ câu
chuyện mà chúng ta đang bàn tới ở đây được đặt một típ chuyện giật gân “nói
chuyện về những con ma chết đuối” hay văn nhã hơn là “thuyết nịch quỷ”[2], thì
điều này chắc hẳn rất khó tìm được một tạp chí thích hợp để đăng tải. Vì thế mượn
lối nói của tiền nhân và đưa thêm vào dấu ngặc kép, người viết không hề có ẩn ý
gì sâu xa mà chỉ mong sao thoát khỏi được những mông lung, rối rắm trong nhan đề,
để câu chuyện đến được với độc giả và nhận được sự đồng thuận, yêu mến. Đương
nhiên sau khi tháo gỡ được những khó khăn này, vẫn không thể tránh khỏi nhiều ý
kiến trái chiều, điều này cũng giống như khi đang sung sướng thưởng thức cá biển
mà vẫn phải lo ngại về một điều gì đó ẩn sâu trong dòng nước. Tuy nhiên, đó là
những chuyện của sau này, còn thực tại vẫn rất khó để có thể vượt qua nỗi mông
lung, hỗn độn này.

[2] Thuyết nịch quỷ
cũng có nghĩa là nói chuyện về những con ma chết đuối.

Trong tác phẩm của mình, Đường lão nhân có một đoạn nói rõ dụng
ý việc chuyên tâm nói chuyện ma quỷ của mình, trong đó có đoạn viết: “Tôi có ý
muốn lấy ma nước làm đề tài tiên phong cho tác phẩm của mình, chính đề tài này
sẽ gợi ra nhiều hứng thú cho mọi người trong việc nghiên cứu, thẩm định trên
nhiều phương diện.” Trong khoảng bảy mươi năm sau khi có câu nói này, không biết
đã có ai có hứng thú làm công việc thẩm định, nghiên cứu về vấn đề này chưa, hoặc
là sau những điều tra nghiên cứu cũng chưa thấy có ý kiến tranh luận gì. Nói
tóm lại, tôi vẫn chưa phát hiện thấy có bài viết nào đề cập tới phương diện
này. Thành phố tôi ở khi còn nhỏ là một vùng sông nước ở phương Bắc, có không
ít sông, hồ, kênh, rạch chằng chịt, cho nên người dân nơi đây vẫn thường kể cho
nhau nghe câu chuyện về những con ma chết đuối. Những câu chuyện ấy chỉ nhằm nhắc
nhở trẻ con trong vùng không được chơi đùa ở những chỗ gần sông nước. Mặc dù
tôi không còn nhớ rõ những câu chuyện hồi ấy có đặc sắc như những câu chuyện ma
vùng sông nước Giang Nam hay không, nhưng đến bây giờ, mặc dù nước sông vùng
Hoa Bắc đã cạn khô, lòng sông rộng lớn của mười mấy năm trước đây nay đã trở
thành công trường đang thi công nạo vét, những “vạn vật trong nước” ấy chính là
những thứ được đào khoét nằm sâu trong lòng đất. Thành phố tôi sống bây giờ lại
là nơi chẳng có lấy một dòng sông hay con suối, và đương nhiên cũng chẳng có những
câu chuyện ma nước như trước kia. Mấy năm về trước, để cải thiện tình hình,
thành phố đã cho đào một con sông nhân tạo, lòng sông được lát xi măng, hai bên
bờ sông là những bậc thềm ngay ngắn, sườn dốc thoai thoải, nhưng không hiểu vì
sao, cứ sau ba đến năm bậc lại đột ngột hạ xuống mấy thước, kết quả là mấy năm
liền đều có người bị rơi xuống nước chết đuối. Những ghi chép để lại về những vụ
chết đuối ấy có lẽ cũng không nhiều lắm, chủ yếu đều là những ghi chép trên
tinh thần khoa học, không nhuốm màu sắc mê tín dị đoan, cho nên cũng chỉ có mấy
dòng tin tức, cảnh báo đăng rải rác trên các tạp chí, còn lại chẳng có gì được coi
là dấu hiệu của những câu chuyện huyền bí về “người thế tội”. Nói thao thao bất
tuyệt một hồi, mục đích của người nói cũng chỉ nhằm giải thích hai chữ “lại
nói” có trong đầu đề chương truyện. Thực tế thì những chuyện trên đây cũng chẳng
liên quan gì nhiều với những điều mà Đường lão nhân đã viết, chỉ là từ trong những
câu chuyện ấy có chứa đựng một vài thông tin thú vị về ma nước mà chúng tôi muốn
bàn tới ở đây.

Chết đuối có thể được coi là biểu hiện phản ánh sự tiến hóa
từng bước của con người, vì trong hành trình đi lên của nhân loại luôn luôn có
những lối mòn và con người cứ theo cái lối mòn ấy mà đi. Chết đuối cũng là một
trong những lối mòn như thế. Lội nước trượt chân và lũ quét dữ dội đều là những
điều mà tổ tiên chúng ta không thể lường trước được. Đối với chúng ta, để có được
một khái niệm về hồn ma thì rõ ràng cần phải có nhiều hơn những ghi chép về các
vụ chết đuối, mà những hồn ma và những người chết đuối lại gặp gỡ nhau ở một
quan niệm đã trở thành cố hữu trong tín ngưỡng dân gian là người chết đuối bao
giờ cũng phải kéo theo người khác rơi xuống nước để làm kẻ thế thân cho mình
thì mới có tư cách tham gia vào vòng luân hồi của những kiếp “ma nước”. Từ trước
đó, thi thể của người chết đuối có thể bị chôn vùi hay chìm nổi lênh đênh theo
dòng nước lũ làm mồi cho cá dữ nhưng linh hồn của họ thì vẫn vẩn vơ nơi mồ mả
hoặc men theo những người hợp duyên qua lại trên đường, những người chết này hầu
như không có trường hợp ngoại lệ.

Linh hồn của người chết đuối mà có danh tính, địa chỉ quê
quán rõ ràng, phần lớn đều được gọi với tên là “Phùng Di”. Cái tên Phùng Di này
khẳng định đây là một sự vay mượn tạm thời vì vốn dĩ đó là tên gọi của Hà bá.
Trong Hoài Nam Tử có đoạn viết: “Phùng Di đắc đạo, dĩ tiềm đại xuyên.”[3]
Từ thời nhà Hán trở về trước, dòng sông lớn được nhắc tới ở đây chính là sông
Hoàng Hà. Trong những tài liệu còn ghi chép lại được đã xuất hiện câu chuyện
lưu truyền trong dân gian về Phùng Di. Trong những câu chuyện ấy, Phùng Di hiện
lên là một vị thần sông từ thời cổ đại vô cùng gần gũi với người dân vùng sông
nước. Dường như vị thần sông ấy có nguồn gốc xuất thân từ một người bình thường
trong dân gian, chỉ sau khi tu luyện “đắc đạo” mới trở thành thần sông nước:
“Phùng Di, người vùng Hoa Dương, đắc đạo trở thành thần sông.” Nhưng làm thế nào
Phùng Di có thể đắc đạo thành tiên? Những ghi chép giải thích về vấn đề này lại
hoàn toàn không giống nhau, trong cuốn bốn bộ truyện sưu tầm về thần thánh của
Can Bảo thời Đông Tấn đã hé lộ một số thông tin được lưu truyền trong dân gian:

Hoằng Nông Phùng Di là người vùng Hoa Âm[4], chết đuối trong một lần qua sông
vào ngày Canh Thìn tháng Tám. Thiên hoàng thương xót phong làm Hà bá cai quản
vùng sông nước. Trong sách Ngũ hành cũng viết: “Hà bá chết vào ngày Canh Thìn.
Không thể chèo thuyền qua sông, đắm thuyền mà chết.”

Thì ra, sự “đắc đạo” của Phùng Di xuất phát từ nguyên nhân
chết đuối của ông ta. Nhưng lúc đó vẫn chưa thịnh hành thuyết “thi giải[5]”
thành tiên, ở đây ám chỉ sự chết đuối của Phùng Di. Trên thực tế, ông ta rơi
vào tình cảnh tai ương như vậy thực sự chẳng có gì là may mắn cả, cũng chẳng phải
thoát xác hóa thần hóa thánh gì hết. Vì thế việc chết đuối và “đắc đạo” là hai
chuyện không hề liên quan đến nhau. Vậy nhưng, tại sao Thiên hoàng lại phong tước
cho ông ta là Hà bá? Để lý giải điều này người ta chỉ có thể dựa vào phỏng
đoán. Đứng từ phương diện cái thiện mà nói thì sau khi Phùng Di qua đời, đảm
nhiệm vai trò thần sông, xuất phát từ chính nỗi bất hạnh mà cuộc đời mình đã gặp
phải, nên ông ra sức cứu giúp, bảo vệ người dân, tránh cho họ gặp phải tai nạn
chết đuối. Đó là một việc làm đầy thiện tâm. Nhưng đứng từ phương diện cái ác
mà lý giải, theo thuyết Ngũ hành đã đưa ra lời khuyên cảnh báo tới những người
chèo thuyền qua sông vào những ngày nước lớn phải hết sức cảnh giác, vì thời điểm
đó chính là lúc Hà bá giận dữ sẵn sàng nhấn chìm bất cứ ai xuống vực nước sâu
thăm thẳm. Tuy nhiên, trong tâm thức của con người, chúng ta vẫn tin vào tấm
lòng thiện tâm của người quân tử, cho nên mỗi người dân vẫn thường không nghi
ngại mà nhận định rằng việc làm quen thuộc, giản đơn của thần Hà bá chính là bảo
vệ, cứu giúp những người qua sông được an toàn. Có thể đưa ra một ví dụ dễ thấy
từ truyện Dinh tân phụ[6] trích từ cuốn năm, Sưu thần ký[7]:

[3] Có nghĩa là: Phùng
Di tu luyện thành công về ở ẩn nơi sông lớn.

[4] Tên địa danh ở tỉnh
Thiểm Tây - Trung Quốc.

[5] Thi giải: có nghĩa
là thoát xác.

[6] Người vợ trẻ.

[7] Những ghi chép,
sưu tầm chuyện về các vị thần.

“Trên dòng sông Hoài Nam đã từng xảy ra cái chết thương
tâm của một cô gái trẻ, vốn là một thiếu nữ xinh đẹp, mười sáu tuổi đã xuất
giá. Câu chuyện về nàng thật thương tâm! Sống ở nhà chồng, nàng bị áp bức, đánh
đập đến nỗi không thể chịu được. Vào đúng ngày mùng Chín tháng Chín, trong nỗi
đau khổ, uất ức đến tột cùng, nàng tự tìm đến cái chết. Câu chuyện về người con
gái bất hạnh ấy vẫn được người dân kể lại với nỗi thương cảm vô bờ. Trong những
ghi chép của mình, Vu Chúc đưa ra lời khuyên: “Những người phụ nữ trong gia
đình cần ghi nhớ trong ngày mùng Chín tháng Chín chớ nên làm bất cứ việc gì.”

Một oan hồn bị mẹ chồng đối xử tàn nhẫn mà chết, linh hồn
hóa thành minh thần để bảo vệ những người phụ nữ bất hạnh, vị minh thần này
cùng với oan hồn chết đuối nói ở trên chẳng phải cũng giống nhau ở hành động
nhân nghĩa ấy sao?

Nếu phỏng đoán này là đúng, thì Hà bá chính là oan hồn đầu
tiên được phong thần. Sự việc chết đuối mà hóa thành thần sông như thế, hàng
ngàn năm sau, vào thời Nam Tống cũng lưu truyền trong dân gian câu chuyện nổi
tiếng về Lý Hầu khi qua sông bị quỷ ám mà chết. Cũng giống như Phùng Di, ông ta
chết đuối và cũng được phong làm thần trị thủy. Một ví dụ khác trong Hữu đài
tiên quán bút ký, cuốn chín, Tiên giang nữ thần của Du Việt có đoạn
kể về một dân nữ họ Lưu sống ở huyện Hữu Tuyền, tỉnh Tứ Xuyên sau khi chết đuối:
“Ở dòng sông Tiên Giang, mỗi khi có người rơi xuống nước thường có một vị thần
xuất hiện cứu vớt. Vị thần này mỗi lần hiện lên thường mặc chiếc áo trắng, dung
mạo toát lên vẻ xinh đẹp của một thiếu nữ còn xuân trẻ. Người ta cho rằng, rất
có thể đó là linh hồn của người con gái họ Lưu kia. Đã trải qua bao đời mà linh
hồn người đã khuất vẫn lẩn khuất đâu đây, người dân vùng này đã gom góp tiền bạc
xây dựng miếu thờ nàng, trên thành miếu còn ghi tạc dòng chữ “Tiên Giang thủy
thần miếu”[8], lúc nào cũng nghi ngút khói hương.” Từ điều này có thể thấy, người
dân sống ở vùng sông nước thường có một niềm tin, hy vọng tuyệt đối vào sức mạnh
của những vị minh thần phù hộ cứu giúp mình vượt qua khó khăn, hoạn nạn.

Nhưng cũng có những điều trái ngược với tín ngưỡng này, đó
là tư tưởng “giang trành”[9], linh hồn sau khi chết thường tìm đến lôi kéo những
người khác vào chỗ chết đuối để làm người thế thân cho mình. Quan niệm “ma đưa
lối, quỷ dẫn đường” này được nói tới sớm nhất trong cuốn ba, truyện truyền kỳ Bắc
mộng tỏa ngôn[10] của Tôn
Quang Hiến, trong tác phẩm có đoạn viết:

[8] Nghĩa là: Miếu thờ
thủy thần trên sông Tiên Giang.

[9] Nghĩa là: Ma đưa lối
quỷ dẫn đường.

[10] Nghĩa là: Những
ghi chép tản mạn về giấc mộng phương Bắc.