Cái chết của ma

Trong cuốn Luận hoành - Luận tử[168] có viết:

[168] Nghĩa là: bàn về
sự cân bằng và cái chết.

Từ buổi khai thiên lập địa đến nay, kể từ khi loài người
mới xuất hiện, cái chết đến tùy theo tuổi thọ. Số người chết yểu ở độ tuổi
trung niên tính đến hàng vạn, hàng tỷ người. Tính ra số người đang sống hiện
nay không thể nhiều bằng số người đã chết. Người chết rồi sẽ trở thành ma, và tại
mỗi con đường trên trái đất, cứ một bước đi là một con ma.

Khi nói câu này, chắc chắn Vương Trọng Nhậm chưa hề đi khảo
sát thực địa về môi trường sinh thái dưới âm phủ, mà chỉ đứng từ góc độ của con
người để suy đoán về thế giới ma quỷ, cũng giống như loài côn trùng mùa hạ
không thể bàn xét về băng, vậy chúng ta cũng chẳng cần băn khoăn thêm về những
điều trống rỗng vô căn cứ ấy. Ngay như sự suy đoán “tại mỗi con đường trên trái
đất, cứ một bước đi là một con ma” là hoàn toàn không phù hợp với bản chất của
ma quỷ. Thứ nhất, những linh hồn ma quỷ khi di chuyển có thể xuyên tường xuyên
khe, có hình mà không để lại vết tích, vậy thì hà tất chúng phải chen chúc trên
những ngả đường của con người? Thứ hai, linh hồn ma quỷ là thứ hữu hình mà vô
chất, Xích Quách chuyên lấy ác quỷ làm lương khô, sáng nuốt hết ba nghìn, chiều
nuốt hết ba nghìn, chiếc bụng tròn căng đến bảy trượng - cho dù bên trong chiếc
bụng đó là cả một chiếc dạ dày lớn, không hề có các cơ quan nội tạng khác, thì
chắc nó cũng chỉ xấp xỉ một phòng khách rộng bốn, năm chục mét vuông là cùng -
vậy mà có thể chứa được hàng nghìn con quỷ, vậy trong cái không gian của “một
bước đi” chen chúc được hàng trăm con quỷ là điều hoàn toàn có thể chứ! Đương
nhiên, nếu nhân gian cứ luôn là một số lượng vô tận và tăng dần theo cấp độ
hình học, hơn nữa số lượng này được dịch chuyển từ năm này qua năm khác, đời
này qua đời khác, vậy thì hàng ngàn, hàng vạn năm sau, loài người chúng ta khó
có thể trông chờ vào một kết quả lạc quan, cho dù các linh hồn ma quỷ kia không
sợ đông đúc thì các bậc thần tiên trong tam giới cũng phải đau đầu khi chứng kiến
cảnh tượng chật chội, chen chúc ấy. Vì vậy, cần phải có cái thứ ba, tức âm phủ
có cơ quan chính phủ hoạt động hiệu quả, có những thủ thuật riêng trong việc khống
chế số lượng ma quỷ.

Giới tự nhiên giản đơn nhất được áp dụng theo phép luân hồi
của đất Tây phương (tức Ấn Độ, Trung Quốc có thuyết chuyển thế). Nếu như quan
niệm về âm phủ của dân tộc Trung Hoa đã được luân hồi hóa, vậy thì diêm phủ của
chúng ta sẽ trở thành một trạm trung chuyển khổng lồ, mọi sinh linh không ngừng
đổ về nơi đây, kết thúc tất cả những món nợ, những oan nghiệt của kiếp trước, để
rồi lại chia ra quay trở về với lục đạo (trời, người, tu la (vô tửu đạo), ma
đói, súc vật và địa ngục), hiệu suất phân phát của nó chắc chắn chẳng thua kém
hệ thống bưu điện của người trần ngày nay. Như trong Thập vương kinh có
viết: “Bảy bảy bốn mươi chín ngày mới qua được bảy điện Diêm La, nếu muốn đi
qua được tất cả mười điện Diêm La, thì phải đợi đến ba năm sau mới qua được.”
Đó chẳng qua là những điều khoản bá vương của các ông thầy pháp sư, các vị hòa
thượng, chúng dùng để bắt nạt những tang gia không hiểu biết, cố ý khiến mọi việc
trở nên rề rà. Tóm lại, lúc này âm phủ đã trở thành một kho hàng chuyển phát
nhanh tạm thời, vì thế không thể tồn đọng được bao nhiêu linh hồn ở đó.

Nhưng ở thời đại Vương Sung, quan điểm về luân hồi vẫn chưa
được chào đón chính thức, và quan trọng hơn đó là con người chúng ta có sự tự
tin để tự mình giải quyết vấn đề, cho dù không có thánh giáo của triết học Tây
phương thì con người cũng hoàn toàn dư thừa khả năng để ứng phó với mọi sự việc.
Vì thế, thủ thuật khống chế số lượng linh hồn mà chúng tôi nói tới ở đây cũng
chỉ nằm trong giới hạn “hàng nội” mà thôi. Những thủ thuật này tuy không quá
nhiều, hoặc có thể giảm bớt căng thẳng trong việc giúp ma quỷ chuyển đổi từ lớn
sang nhỏ, hoặc có thể khiến cho việc chuyển biến thêm phần kịch liệt hơn, khiến
cho quỷ chết thêm một lần nữa, sau đó được thanh lý sang một thế giới khác.
Nhưng dù thế nào đi nữa, âm phủ đến nay vẫn là một thế giới thái bình.

Ma mới lớn, ma cũ nhỏ

Đây là câu nói xuất hiện trong chương Văn công nhị niên
của Xuân Thu tả thị truyện, nguyên văn như sau:

Tháng Tám mùa thu năm Đinh Mão, trong buổi cúng tế tại đại
miếu, người ta đưa bài vị của Hy Công đặt trên bài vị của Mẫn Công (Mẫn Công là
cha ruột của Hy Công), đây là việc thờ cúng không theo thứ tự. Khi đó, Hạ Phụ
Phất Kỵ đảm nhiệm chức Tông Bá (chuyên lo việc cúng tế của vương tộc), ông ta rất
tôn sùng Hy Công, hơn nữa ông còn tuyên bố điều mà mình đã từng gặp: “Ta nhìn
thấy ma mới lớn, ma cũ nhỏ, trước lớn sau nhỏ, âu cũng là thuận theo lẽ trời.
Đưa bài vị của Thánh thượng lên trên là điều hoàn toàn sáng suốt. Sáng suốt,
thuận theo thứ tự là phù hợp với quy định thờ cúng.

Hạ Phụ Phất Kỵ là quan Tông bá của nước Lỗ, chuyên lo việc
cúng tế trong vương tộc, cái “lớn” và cái “nhỏ” mà ông ta nói là chỉ tuổi tác
hay thứ bậc của người đã chết, xưa nay vẫn tồn tại nhiều tranh luận. Nhưng bản
thân tôi thấy rằng, Hạ Phụ Phất Kỵ còn đề cập đến cả hình thể lớn nhỏ của ma quỷ.
Số lượng tổ tiên thờ cúng trong điện thờ của các dòng họ không thể là một con số
vô cùng vô hạn, ngoài thủy tổ ra, tất cả những liệt tổ liệt tông khác sẽ dần bị
đào thải theo thời gian. Nói một cách cụ thể, chính là những người không phải
là nam giới bên họ nội, xin mời ra khỏi điện thờ họ. Trong các cuộc tế lễ, đây
chính là nghi lễ tổ tiên đời trước rời xa tổ tiên đời sau (đương nhiên là ngoại
trừ thủy tổ), nếu xét theo góc độ của những hồn ma thì đây chính là nghi lễ ma
cũ rời xa ma mới. Những tổ tiên đời trước sẽ dần bị mời rời khỏi điện thờ họ
theo từng đời, tuy nhiên họ vẫn được hưởng thụ sự thờ cúng của con cháu, nhưng
địa vị của họ đã khác theo từng thế hệ. Sự bất an về tâm lý của thế hệ con cháu
có khả năng được xoa dịu bởi “cách nói” của văn hóa âm phủ, cái gọi là “ma mới
lớn, ma cũ nhỏ” chẳng phải là sáng kiến của bản thân Hạ Phụ Phất Kỵ, mà là một
loại ý thức văn hóa âm phủ của con người thời bấy giờ, câu nói này có khả năng
hàm chỉ những linh hồn sẽ không ngừng nhỏ dần theo năm tháng, cho tới lúc hoàn
toàn tiêu tan hết.

Dường như Âu Dương Tu là người đầu tiên nhìn nhận câu nói “ma
mới lớn, ma cũ nhỏ” từ góc độ quỷ thần, vượt qua cả nghi lễ thờ cúng của tông
pháp về mặt văn tự. Theo Đông hiên bỉ lục, quyển mười hai có nói, mười bảy
tuổi, Âu Dương Tu tham gia kỳ thi huyện, đề ra bàn về từ “诬” (“vu” trong
“vu cáo”) trong Tả thị truyện (tức kiểu bàn luận tự do. Có cách nói cho
rằng, chữ “vu” là sự nhầm lẫn của chữ “巫”
(“vu” có nghĩa là “thầy cúng”)), có “thạch ngôn vu Tống, thần giáng vu sần”[169].
Thời bấy giờ, khi ai đó nói rắn ngoài thành cắn chết rắn trong thành (ở
đô thành nước Trịnh), hay ma mới lớn, ma cũ nhỏ là những điều rất “mới lạ”.
Những việc như “viên đá biết nói ở nước Tống” đều là những việc “quái dị, bạo lực,
phản loạn, quỷ thần”, và Âu Dương Tu đã đưa “ma mới lớn, ma cũ nhỏ” liệt vào
trong hàng ngũ đó, rõ ràng chữ “quỷ” ở đây đã được ông nhìn nhận thành hồn ma của
người đã chết.

[169] Nghĩa là: có
viên đá biết nói ở nước Tống, có thần tiên hạ giới ở huyện Tân (nay là Liêu
Thành, Sơn Đông).

Duyệt vi thảo đường bút ký, quyển hai có đoạn đã nói
rất rõ về sự việc này:

Cái gọi là quỷ chính là chỉ dư khí của con người. Thứ khí
đó sẽ dần dần tiêu tan hết, chính như “Tả truyện” có nói “ma mới lớn, ma cũ nhỏ”.
Trên thế gian này, đã có người gặp ma, nhưng chưa ai từng thấy con ma nào trước
hồn ma của vua Phục Hy và vua Hiên Viên, bởi dư khí của chúng đã tiêu tan hết.

Đây là sự giải thích rất hay, rất thú vị. Thời nay chúng ta
nói về ma quỷ, dù thân phận của con ma đó có không rõ ràng, nhưng nó hoặc là mặc
âu phục, đi giầy da, hoặc là mặc quần đùi áo thun, chứ rất ít thấy ma mặc áo
choàng dài (trang phục đời Thanh), mũ cao áo dài (cho dù thi thoảng nằm mơ thấy
cũng chỉ là những nhân vật trên sân khấu hoặc trong phim truyền hình mà thôi),
và càng không thể gặp những “con ma trước thời vua Phục Hy” chỉ mang trên người
vài tấm lá che thân. Những con ma từ thời xa xưa ấy không chỉ biến đổi kích cỡ
từ to sang nhỏ, mà chúng còn “tiêu tan dần theo thời gian”, cuối cùng không còn
tồn tại nữa. Từ đó có thể liên tưởng rằng, Diêm La Vương ngày nay chắc cũng là
những kẻ com lê, thắt cà vạt, ngồi trên chiếc ghế da xoay sau chiếc bàn làm việc
như các ông sếp với một chiếc bụng bia, phía sau là một loạt những quyển Lục
pháp toàn thư đóng bìa cứng in chữ mạ vàng, còn những tên đầu trâu mặt ngựa
chắc sẽ trở nên lệch pha nếu không đội trên đầu những chiếc mũ rộng vành.

Trong mẩu chuyện Oan hồn đòi mạng, quyển mười hai, cuốn
Tử bất ngữ của Viên Mai có viết:

Vào giữa năm Mậu Dần thời vua Càn Long (năm 1758), Tiêu
Tùng Bồ và Thẩm Nghị Am cùng đến làm thư lại tại nha huyện Phiên Ngu, đảm nhiệm
các vụ tố tụng hình sự. Nơi ở của Thẩm Nghị Am cách phòng của Tiêu Tùng Bồ chỉ
một bức tường. Nửa đêm, khi Tiêu Tùng Bồ đang lật xem lại các quyển án trạng, bỗng
nghe bên phòng của Thẩm Nghị Am có tiếng ngựa hí rất khẽ, thấy kỳ lạ liền nhòm
qua khe hở trên bức vách. Từ khe hở, chỉ nhìn thấy Thẩm Nghị Am đang nhoài người
ra bàn viết công văn, cây bút trên tay viết không ngừng, lại có ba bốn con ma
không đầu đang đứng bên cạnh Nghị Am, trong tay chúng đang giữ chiếc đầu của
chính mình. Và kinh hãi hơn, có một đám ma con đang quỳ xung quanh chiếc bàn mà
Nghị Am đang viết.

Vụ án mà Thẩm Nghị Am đã xử là một vụ án giết người nghiêm
trọng, trong đó có hai đối tượng có tình tiết nhẹ tội hơn, có thể bị xử chết hoặc
không. Những con ma đang giữ chiếc đầu của mình là những hồn ma bị hại, đương
nhiên mong muốn của chúng là giết hết những kẻ đã hại chúng. Còn đám ma con quỳ
quanh bàn chính là tổ tiên của hai đối tượng phạm tội trên, chúng quỳ trên đất
để cầu xin cho hai tên tù nhân kia được miễn tội chết. Điều đáng chú ý là, những
hồn ma là tổ tiên của hai tên tù nhân kia đều là “ma con”. Tại sao lại là ma
con? Chính là bởi “ma cũ nhỏ” mà thôi.

Nói rằng “ma cũ nhỏ”, điều này tuyệt đối không thể coi là loại
truyện ma quỷ được kể một cách tùy tiện, nó có ý nghĩa sâu sắc trong các lễ nghi
phong tục dân gian. Không cần phải nói đến những thứ khác, nếu như những con ma
cũ không nhỏ dần đi và cuối cùng là tiêu tan hết thì âm phủ sẽ đông đúc đến mức
chẳng còn có chỗ để đặt chân, và cũng vì thế người sống sẽ chẳng thể lo nổi
công việc tảo mộ hàng năm. Hơn nữa, nếu đề cập đến những ngôi nhà mồ đơn sơ -
nơi gửi gắm hình dạng của những linh hồn, thì khó có thể nói chắc chắn được rằng,
xã hội loài người lúc đó có còn không gian dành cho người sống nữa hay không.
Vì thế, cách nói “ma cũ nhỏ” của thế giới âm phủ chính là việc “già rồi chết” của
thế giới người sống.

Nhưng sự việc đâu có giản đơn như vậy. Nếu đem lý thuyết “ma
mới lớn, ma cũ nhỏ” làm kim chỉ nam cho việc sáng tác truyện ma, vậy thì sức hấp
dẫn của đề tài văn học này sẽ giảm đi rất nhiều, bởi trong rất nhiều những câu
chuyện ma quỷ đó, những hồn ma của thế giới âm phủ không những không nhỏ đi rồi
tiêu tan mất, mà chúng còn không bị già đi theo thời gian. Trong tác phẩm U
minh lục của tác giả Lưu Nghĩa Khánh, tướng quân Tư Mã Điềm cai quản vùng
An Bắc thời Đông Tấn nằm mơ thấy Đặng Ai vẫn trong dáng vẻ của một ông lão râu
tóc bạc phơ, khi bị giết, Đặng Ai đã ngoài bảy mươi tuổi, vì thế ông lão trong
giấc mơ vẫn mang hình dáng diện mạo như khi còn sống. Trong quyển sáu, cuốn Dị
uyển[170] của Lưu Kính Thúc
có viết, sau khi vào thành Lạc Dương, Ngôn Lục Cơ nằm mơ thấy hồn ma của Vương
Bật vẫn trong dáng vẻ của một chàng trai trẻ. Đây là những việc xảy ra cách
nhau khoảng trăm năm. Trong tác phẩm Tuyên thất chí của Trương Độc thời
nhà Đường có viết, vào giữa năm Đường Nguyên Hòa (vua Hiến Tông thời Đường) có
vị tiến sĩ tên Lục Kiều gặp hồn ma của Thẩm Ước, hai thời điểm cách nhau gần bốn
trăm năm, nhưng Thẩm Ước vẫn “cao lớn, lượt là, thanh tú, khoan thai”. Phần Lưu
môn nô trong tác phẩm Quảng dị ký của Đới Phù có ghi, vua Đường Cao
Tông gặp hồn ma của thái tử - con trai Sở Vương Mậu đời Hán, hai thời đại cách
nhau đã bảy trăm năm, trong phần Triệu tá viết, vua Đường Huyền Tông gặp
hồn ma của Tần Thủy Hoàng, hai thời đại cách nhau gần nghìn năm. Những hồn ma
đó vẫn giữ nguyên hình dáng của họ như khi còn sống.

[170] Nghĩa là: khu vườn
ma quái.

Những câu chuyện trên chẳng quan tâm tới quy luật “ma cũ nhỏ”,
nhưng lại có một tình tiết bắt buộc người ta phải chú ý tới, chính là những con
ma này đều là “ma nổi tiếng”, cũng giống như những người thuộc lớp những người
quyền quý, đức cao vọng trọng, những nghệ nhân, danh sĩ, nhà báo, mỹ nhân, luật
sư nổi tiếng trong xã hội loài người. Trong tác phẩm Thủy song xuân nghệ,
Âu Dương Triệu Hùng, người đời Thanh đã kể một sự việc, tuy chủ yếu bàn về chuyện
“ma cũ nhỏ”, nhưng lại liệt những con “ma nổi tiếng” ra ngoài, Trương Sán là
người Tương Đàm, tỉnh Hồ Nam, tự nói mình có thể nhìn thấy ma:

Người chết đã nhiều năm, linh hồn của họ sẽ biến nhỏ dần,
nhưng hồn ma của những người giàu có, nổi tiếng thì không vậy. Có thể thấy, từ
cách nói “ma mới lớn, ma cũ nhỏ” trong Tả truyện, cho đến thuyết “gạn lọc tinh
hoa”, nếu ai đó không hiểu rõ về quỷ thần sẽ chẳng thể nào hiểu được cái tinh
hoa trong đó.

Điều này cũng được lấy từ quan điểm về ma quỷ của Tử Sản
(cháu đích tôn của vua Trịnh Mục Công). Tử Sản bàn về ma quỷ có phần phóng đại,
trở thành một mục lớn trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc. Quan điểm của ông có ảnh
hưởng lớn tới quan niệm về quỷ thần của Nho gia Trung Quốc, sau này được giới
thiệu với tư cách một chuyên đề. Ở đây, chúng tôi chỉ nói một cách sơ lược, con
người sau khi chết, linh hồn của họ sẽ phân tán vào hư không rồi tiêu tan hết,
nhưng chúng sẽ không tan hết ngay tức khắc mà còn tùy vào từng người. Những
linh hồn tiêu tan nhanh, tất nhiên sẽ không trở thành ma quỷ hay những oan hồn,
còn những linh hồn tạm thời chưa tiêu tan được, tuy chúng có thể trở thành hồn
ma một thời gian, nhưng cuối cùng cũng vẫn phải tiêu tan hết. Vậy tại sao có những
linh hồn lang thang không thể tiêu tan ngay lập tức? Có hai điều kiện, một là đột
tử, người chết vẫn đang ở độ tuổi trẻ trung, khỏe mạnh, vì một biến cố nào đó
mà đột tử, vì thế tinh lực của người đó vẫn chưa tiêu tan hết, hai là, những
người thuộc gia đình quyền quý, hằng ngày được cung cấp dư thừa chất dinh dưỡng,
tuy lúc đó người đã ngừng thở, nhưng thuộc loại “dầu trong đèn vẫn chưa đốt hết”.
Như vậy thiết nghĩ rằng, trong những lời mà Trương Sán nói dường như được gác
lên một tầng ý nghĩa nữa, những câu chuyện ma quỷ rất ít nói tới ma quỷ thời cổ
đại, thi thoảng có nói tới thì cũng là hồn ma của những người nổi tiếng, đó là
vì những hồn ma “giàu có, quyền thế” sẽ không bao giờ bị biến nhỏ đi. Tuy
nhiên, quan điểm này cũng chưa thật xác đáng, bởi trong các câu chuyện ma, tuy
thường nhắc tới những hồn ma danh tiếng ở thời cổ đại, nhưng lại không phát hiện
ra rằng, đa số những hồn ma ấy thực ra chỉ là yêu tinh biến thành. Cũng dễ hiểu
thôi, bởi vạn sự trong nhân gian đều vàng thau lẫn lộn, danh nhân làm ra những
quảng cáo lừa phỉnh, quảng cáo lại tạo ra những danh nhân giả mạo, và muốn có
được tính minh xác trong những sự việc của thế giới ma quỷ lại càng khó khăn
hơn.

Nhân tiện đây cũng xin nói thêm rằng, còn có cách nói hoàn
toàn đối nghịch với cách nói “ma cũ nhỏ”, đó là ma quỷ không những không nhỏ dần
theo thời gian, mà ngược lại chúng còn lớn dần theo năm tháng. Nhưng cách nói
này rất ít gặp, và xem chừng cũng chưa được mọi người đồng thuận. Lưu Nghĩa
Khánh trong U minh lục có viết:

Lưu Đạo Tích và em trai họ là Khương Tổ thời trẻ không
tin trên đời có ma. Nhưng người anh họ là Hưng Bá từ nhỏ đã từng gặp ma, hai
bên tranh cãi nhau không phân thắng bại. Cuối cùng Hưng Bá nói: “Hai đệ à, trên
cây dâu ở phía đông đại sảnh nhà chúng ta có một con ma, hiện giờ con ma ấy hãy
còn nhỏ, không cần phải sợ, chỉ sợ rằng sau khi lớn lên, nó không những không rời
khỏi đây, mà còn tìm cách hại người.”

Nhưng tôi có cảm giác rằng, con ma được nói tới ở đây không
phải là hồn ma của con người, mà là ma thuộc loại ma quái ôn dịch. Nhưng dù có
là thứ gì đi chăng nữa thì ngay lúc đó nó cũng đã bị giết chết bởi giọng nói và
tiếng cười của Lưu Khương Tổ.