SUY NGHĨ SÂU SỐ 10

Ngữ pháp

Một tầng ý thức

Dẫn tới cái đẹp

Thông
thường, vào buổi sáng, tôi luôn dành thời gian để nghe nhạc trong phòng
của mình. Âm nhạc đóng vai trò rất lớn trong cuộc sống của tôi. Chính
âm nhạc giúp tôi chịu đựng… vâng… thứ phải chịu đựng: chị tôi, mẹ tôi,
trường học, Achille Grand-Fernet, vv… Âm nhạc không chỉ là một thú vui
cho tai giống như ẩm thực cho miệng hay hội hoạ cho mắt. Nếu tôi bật
nhạc vào buổi sáng, đó không phải là chuyện quá độc đáo: bởi vì điều đó
đem lại âm điệu cho cả ngày. Rất đơn giản nhưng đồng thời cũng hơi phức
tạp khi phải giải thích: tôi cho rằng chúng ta có thể lựa chọn tâm trạng
của mình, bởi vì ý thức của chúng ta có nhiều tầng và chúng ta có
phương tiện để tiếp cận nó. Ví dụ, để viết ra một suy nghĩ sâu, tôi cần
đặt mình trong một tầng rất đặc biệt, nếu không ý nghĩ và từ ngữ không
xuất hiện. Tôi cần quên đi bản thân và đồng thời cực kỳ tập trung. Nhưng
đó không phải là việc của “ý chí”, đó là một cơ chế mà người ta có thể
cho vận hành hoặc không, giống như để gãi mũi hay nhào lộn về phía sau.
Và để vận hành cơ chế đó, không có gì tốt hơn một đoạn nhạc. Ví dụ, để
thư giãn, tôi nghe bản nhạc nào đó khiến tôi đạt tới một kiểu tâm trạng
xa xôi, nơi các sự vật thực sự không thể tới được, nơi tôi nhìn chúng
như đang xem một bộ phim: đó là tầng ý thức “tách biệt”. Nói chung, để
đạt được tầng đó, cần nghe nhạc jazz, hoặc hiệu quả hơn về mặt thời gian
nhưng lâu có tác dụng hơn, là nhạc của Dire Straits (mp3 muôn năm).

Sáng
nay, tôi nghe nhạc của Glenn Miller trước khi đi học. Sự thực là thời
gian nghe nhạc không lâu. Khi chuyện xảy ra, tôi đánh mất hoàn toàn sự
tách biệt của mình. Đó là trong giờ học tiếng Pháp với cô Maigre(18) (cô
là một từ trái nghĩa sống, vì cô có đầy ngấn mỡ). Hơn thế nữa, cô ấy
còn mặc đồ màu hồng. Tôi rất thích màu hồng, tôi thấy màu hồng bị đối xử
thật bất công, người ta luôn cho rằng đó là màu của trẻ con hay của
những cô gái trang điểm loè loẹt, trong khi màu hồng là một màu rất tinh
tế và nhẹ nhàng, hay xuất hiện trong thơ Nhật bản. Nhưng màu hồng và cô
Maigre hơi giống như món mứt và lũ lợn. Tóm lại, sáng nay, tôi có tiết
tiếng Pháp với cô ấy. Với bản thân tôi, đó đã là một công việc lao dịch.
Tiếng Pháp với cô Maigre có thể được tóm tắt như một chuỗi dài bài tập
kỹ thuật, cho dù đó là tiết ngữ pháp hay tiết tập đọc. Với cô ấy, có thể
nói rằng một bài văn đã được viết để người ta có thể nhận ra các nhân
vật, người kể, địa điểm, những tình huống bất ngờ, thời gian xảy ra câu
chuyện, vv… Tôi nghĩ rằng trong đầu cô ấy chưa bao giờ có ý nghĩ rằng
một bài văn được viết trước hết để đọc và gây cảm xúc với độc giả. Các
bạn hãy tưởng tượng rằng cô ấy chưa bao giờ đặt ra cho chúng tôi câu
hỏi: “Các em có thích bài văn này/cuốn sách này không?” Thế nhưng đó là
câu hỏi duy nhất khiến cho việc nghiên cứu các quan điểm kể chuyện hay
cách xây dựng câu chuyện trở nên có ý nghĩa. Chưa nói đến chuyện, theo
tôi, đầu óc của học sinh trung học cơ sở cởi mở hơn đối với văn học so
với đầu óc của học sinh trung học phổ thông hay sinh viên đại học. Lời
giải thích của tôi là: ở tuổi của chúng tôi, chỉ cần nói với chúng tôi
về những thứ liên quan đến đam mê và đúng sở thích (vấn đề tình yêu, nổi
loạn, thích cái mới, vv…), người ta chắc chắn đạt được mục đích. Thầy
Lermit, thầy giáo dạy sử của chúng tôi, đã biết thu hút chúng tôi trong
hai tiết bằng cách cho chúng tôi xem ảnh của những người bị cắt bàn tay
hay cắt môi theo luật kinh Coran vì họ đã ăn cắp hay hút thuốc. Tuy
nhiên, ông ấy không làm điều đó kiểu như trong phim đầy cảnh máu me.
Thật kinh hãi và tất cả chúng tôi đều chăm chú lắng nghe bài giảng sau
đó, bài giảng chỉ phê phán những hành động điên rồ của con người, chứ
không chống lại Hồi giáo. Giá như cô Maigre run run giọng đọc cho chúng
tôi nghe vài câu thơ của Racine (“Dù ngày lại bắt đầu và ngày kết thúc/
Không bao giờ Titus gặp được Bérénice”), thì hẳn cô ấy sẽ thấy rằng học
sinh trung học cơ sở đã đủ chín để hiểu bi kịch tình yêu. Ở trung học
phổ thông sẽ khó khăn hơn: tuổi trưởng thành đã cận kề, học sinh đã có
trực giác về thói quen của người lớn và tự hỏi mình sẽ đóng vai nào và
có vị trí nào trong vở kịch, rồi cái gì đó trở nên tồi tệ, chiếc bình cá
cảnh không còn quá xa nữa.

18. Maigre: trong tiếng Pháp có nghĩa là “gầy”

Vậy
là sáng nay, thêm vào công việc lao dịch quen thuộc của một tiết văn
không có chất văn và một tiết ngôn ngữ thiếu sự hiểu biết về ngôn ngữ,
tôi còn cảm thấy bất cần, thế nào cũng được, tôi không thể tự chủ được.
Cô Maigre giảng về tính từ chỉ phẩm chất, lấy cớ rằng các bài viết của
chúng tôi hoàn toàn thiếu loại tính từ đó “trong khi các em lẽ ra phải
biết dùng chúng từ lớp ba.” “Không nhìn học sinh kém ngữ pháp đến thế
được”(19), cô giáo nói thêm, mắt nhìn thẳng vào Achille Grand-Fernet.
Tôi không thích Achille, nhưng lần này, tôi đồng ý với cậu ấy khi cậu ấy
đặt câu hỏi. Tôi thấy việc làm đó là cần thiết. Hơn nữa, tôi bị sốc vì
cô giáo dạy văn mà lại quên từ phủ định. Giống như người quét nhà quen
lớp bụi dưới gầm giường. “Nhưng ngữ pháp dùng để làm gì ạ?” Achille đã
hỏi như thế. “Các em phải biết chứ,”
cô-nhưng-tôi-được-trả-lương-để-dạy-các-em trả lời. “Không ạ, - Achille
lần đầu tiên thành thật trả lời, - chưa bao giờ có ai bỏ công giải thích
cho chúng em cả.” Cô Maigre thở dài đánh sượt một cái, ý muốn nói
“chẳng lẽ tôi còn phải gánh vác thêm cả những câu hỏi ngớ ngẩn nữa ư” và
trả lời: “Nó dùng để nói đúng và viết đúng.”

19. Trong tiếng Pháp, người ta dùng cặp từ “ne pas” để diễn đạt ý phủ định. Ở đây cô giáo nói lược từ phủ định “ne”

Khi
đó, tôi tưởng như mình bị một cơn đau tim. Tôi chưa bao giờ nghe thấy
điều gì ngu ngốc đến thế. Ở đây, tôi không muốn nói là sai, tôi muốn nói
là thực sự ngu ngốc. Nói với những học sinh cấp trung học đã biết nói
và biết viết rằng ngữ pháp dùng để làm việc đó, cũng giống như nói với
một người rằng anh ta cần phải đọc lịch sử các loại nhà vệ sinh qua các
thế kỷ để biết cách đại tiểu tiện. Đúng là vô nghĩa! Giá như thông qua
các ví dụ, cô ấy chỉ cho chúng tôi thấy rằng người ta cần biết một số
điều về ngôn ngữ để sử dụng nó tốt hơn, vâng, sao lại không, đó là một
điều kiện tiên quyết. Ví dụ, rằng biết chia động từ ở tất cả các thời sẽ
tránh được những lỗi lớn làm người ta phải xấu hổ trước tất cả mọi
người trong một bữa tiệc thượng lưu (“Lẽ ra tôi đến nhà ông sớm hơn
nhưng tôi được nhầm đường”). Hoặc rằng để viết đúng một tờ giấy mời đến
dự buổi vũ hội thân mật ở lâu đài Versailles, cần phải biết quy tắc hợp
giống, số của tính từ chỉ phẩm chất: người ta tránh viết “Các bạn thân
mến, bạn có muốn đến Versailles tối nay không? Tôi sẽ rất lấy làm cảm
động. Bà hầu tước de Grand-Fernet”(20). Nhưng nếu cô Maigre cho rằng ngữ
pháp chỉ để làm như thế thôi… Mọi người đều biết nói và chia động từ
trước khi biết rằng đó chỉ là một động từ. Và nếu có thêm kiến thức, tôi
cũng không nghĩ rằng nó mang tính quyết định.

20. Nguyên văn:
“Chers ami, voudriez-vous venir à Versailles ce soir? J’en serais tout
ému. La Marquise de Grand-Fernet.” Nếu viết đúng ngữ pháp phải là “Cher
ami, voudriez-vous venir à Versailles ce soir? J’en serais tout émue. La
Marquise de Grand-Fernet,” để đảm bảo sự hợp giống, hợp số của tính từ.

Còn
tôi, tôi cho rằng ngữ pháp là con đường để đến với cái đẹp. Khi nói,
đọc hay viết, người ta cảm thấy thích thú nếu viết được một câu hay hoặc
đang đọc một câu hay. Người ta đủ khả năng nhận biết một cách dùng từ
hay, hoặc một văn phong hay. Nhưng khi học ngữ pháp, người ta đến với
một tầm khác của vẻ đẹp ngôn ngữ. Học ngữ pháp, tức là lột bỏ vỏ bọc của
ngôn ngữ, xem nó được cấu tạo như thế nào, nhìn nó trần trụi, theo một
cách nào đó. Đó chính là điều tuyệt diệu: bởi vì người ta tự nói với bản
thân mình: “Sao mà đúng thế, sao mà hay đến thế!”, “Sao mà chặt chẽ,
tài tình, nhiều ý nghĩa, tinh tế đến thế!”. Chỉ cần biết rằng có nhiều
loại từ và người ta phải biết chúng để quyết định các khả năng sử dụng
và kết hợp chúng, điều đó đã làm tôi xúc động mạnh. Tôi thấy rằng không
có gì đẹp hơn ví dụ như ý nghĩ về cơ sở của ngôn ngữ, hay rằng có danh
từ và động từ. Khi bạn có ý nghĩ đó, tức là bạn đã hiểu được cốt lõi của
bất cứ lời nói nào. Thật tuyệt, đúng không? Danh từ, động từ…

Để
đến được với tất cả vẻ đẹp của ngôn ngữ mà ngữ pháp cho ta thấy, phải
chăng cần tự đặt mình vào một trạng thái ý thức đặc biệt? Về phần tôi,
tôi cảm thấy làm điều đó chẳng khó khăn gì. Tôi nghĩ rằng lúc tôi hai
tuổi, khi nghe thấy người lớn nói chuyện với nhau, chỉ cần nói một lần
thôi, tôi đã hiểu ngôn ngữ được cấu tạo như thế nào. Với tôi, các bài
học về ngữ pháp luôn là những bài tổng hợp hậu nghiệm và có lẽ là các
chỉ dẫn cụ thể về thuật ngữ. Liệu người ta có thể dạy nói đúng và viết
đúng cho bọn trẻ qua ngữ pháp nếu chúng không có đầu óc sáng láng như
tôi? Bí ẩn. Trong khi chờ đợi, tất cả các cô Maigre trên trái đất đều
phải tự hỏi nên cho học sinh nghe đoạn nhạc nào để chúng có thể say mê
ngữ pháp.

Thế là tôi nói với cô Maigre: “Không đúng tí nào, bị rút
gọn quá đáng!” Cả lớp im phăng phắc vì thường ngày tôi không mở miệng
và vì tôi cãi lại cô giáo. Cô giáo ngạc nhiên nhìn tôi rồi tỏ vẻ khó
chịu, giống như tất cả các thầy cô giáo khi cảm thấy gió xoay sang hướng
Bắc và tiết học bình yên của họ về tính từ chỉ phẩm chất có thể thành
tòa án phán xét phương pháp sư phạm của họ. “Thế em biết gì về ngữ pháp,
em Josse?” cô giáo hỏi bằng giọng châm chọc. Cả lớp nín thở. Học sinh
giỏi nhất lớp không hài lòng, đó là điều rất dở đối với đội ngũ giáo
viên, nhất là khi đội ngũ này khá đông, và sáng nay đã có bộ phim rùng
rợn và trò chơi trong rạp xiếc với cùng một giá: tất cả mọi người đều
chờ xem kết cục của trận chiến mà họ hy vọng là sẽ đẫm máu.

Tôi
nói: “Vâng, khi người ta đọc Jakobson, rõ ràng ngữ pháp là một kết cục
và không chỉ là cái đích: đó là một con đường để đến với cấu trúc và vẻ
đẹp của ngôn ngữ, không chỉ là một trò để xoay xở trong xã hội.” “Một
trò! Một trò!” cô Maigre nhắc đi nhắc lại với đôi mắt trợn tròn. “Với cô
Josse, ngữ pháp là một trò!”

Nếu nghe kỹ câu nói của tôi, cô ấy
hẳn đã hiểu rằng với riêng tôi, đó không phải là một trò. Nhưng tôi cho
rằng, lời trích dẫn Jakobson đã làm cho cô ấy hoàn toàn bị ngắt dòng suy
tưởng, chưa kể cả lớp lại còn cười ồ lên, kể cả Cannelle Martin, mặc dù
không hiểu gì về điều tôi muốn nói, nhưng đã nhận thấy một đám mây nhỏ
vùng Sibérie đang bay trên đầu cô giáo dạy tiếng Pháp to béo. Thực ra,
các bạn nên biết rằng tôi chưa bao giờ đọc gì về Jakobson. Tôi siêu
thông minh cũng bằng thừa, thậm chí tôi lại thích truyện tranh hay văn
học hơn. Nhưng hôm qua, một cô bạn của mẹ (là giảng viên đại học) có nói
về Jakobson (trong khi hai người đãi nhau món pho mát camembert và một
chai rượu vang đỏ lúc năm giờ chiều). Tự dưng sáng nay tôi lại nhớ đến
chuyện này.

Khi đó, tôi thấy thương hại cho lũ chó săn đang hếch
mõm lên. Tôi thương hại cô Maigre. Rồi tôi không thích kiểu hành hình
trước đám đông của Lynch. Nó không bao giờ tôn vinh ai cả. Chưa kể tôi
hoàn toàn không có ý muốn ai đó sẽ xới tung kiếu thức của tôi về
Jakobson và nghi ngờ sự thực về chỉ số IQ của tôi.

Thế là tôi lùi
lại và không nói gì nữa. Tôi bị phạt ở lại trường thêm hai giờ, còn cô
Maigre giữ được thể diện giáo viên. Nhưng khi ra khỏi lớp, tôi cảm thấy
đôi mắt nhỏ lo lắng của cô ấy dõi theo tôi đến tận cửa.

Trên đường
về nhà, tôi tự nhủ: đáng thương cho những kẻ nghèo nàn về trí óc, không
biết đến sức hấp dẫn cũng như vẻ đẹp của ngôn ngữ.

5

Một ấn tượng dễ chịu

Nhưng Manuela không cảm nhận được bước chân của phụ nữ Nhật, nên đã lướt đến những vùng đất mới.

- Bà Rosen làm to chuyện vì không có được hai cái đèn giống nhau, - cô ấy nói.

- Thật thế sao? - tôi ngơ ngác hỏi.

-
Vâng, đúng thế, - Manuela đáp. - Vì sao à? Ở nhà Rosen, thứ gì cũng có
hai cái, vì họ sợ thiếu. Chị có biết câu chuyện yêu thích của bà ấy
không?

- Không, - tôi nói và đã bị câu chuyện lôi cuốn.

-
Trong chiến tranh, ông của bà ấy dự trữ đủ thứ trong hầm và đã cứu cả
gia đình bằng cách giúp đỡ một tên lính Đức đang tìm cuộn chỉ để khâu
lại cúc trên quân phục của hắn. Nếu không có cuộn chỉ thì ôi thôi, mọi
thứ đi tong. Chị tin hay không tin cũng được, trong các tủ và trong tầng
hầm của bà ấy, thứ gì cũng có hai cái. Như thế bà ấy có sung sướng hơn
không? Và liệu người ta có nhìn rõ hơn vì trong phòng có hai cái đèn
giống nhau không?

- Tôi chưa bao giờ nghĩ đến chuyện này, - tôi nói. - Đúng là chúng ta trang trí nội thất nhà mình quá rườm rà.

- Quá là thế nào? - Manuela hỏi.

-
Quá nhiều thứ trùng lặp, giống như ở nhà Arthens. Hai cái đèn và hai
cái bình giống nhau trên lò sưởi, hai cái ghế bành giống hệt nhau ở hai
bên ghế dài, hai cái tủ đầu giường giống nhau, hàng loạt lọ tương tự như
nhau trong bếp…

- Bây giờ, khi chị làm tôi nghĩ đến chuyện này,
thì đúng không chỉ là chuyện về đèn đóm, - Manuela nói tiếp. - Thật ra,
không hề có hai thứ gì giống nhau trong nhà ông Ozu. Vâng, tôi phải nói
như thế, vì điều này đem lại một ấn tượng dễ chịu.

- Dễ chịu như thế nào?

Manuela ngẫm nghĩ một lát, trán nhăn lại.

-
Dễ chịu như sau ngày lễ hội, lúc tất cả mọi người đi hết. Chồng tôi và
tôi đi vào bếp, tôi nấu món canh rau tươi, tôi thái nấm tươi rất mỏng,
và chúng tôi ăn món canh có cả nấm. Chúng tôi có cảm tưởng như vừa thoát
khỏi một cơn bão và cuộc sống bình yên trở lại.

- Chúng ta không sợ thiếu nữa. Chúng ta sung sướng với thời điểm hiện tại.

- Chúng ta cảm thấy ăn là việc rất tự nhiên, đương nhiên như thế.

- Chúng ta có thể tận dụng cái mà mình không có, không có gì khác cạnh tranh. Hết cảm giác này đến cảm giác khác.

- Vâng, chúng ta có ít hơn nhưng chúng ta tận dụng được nhiều hơn.

- Ai có thể ăn nhiều thứ cùng một lúc?

- Ngay cả ông Arthens đáng thương cũng không.

- Tôi có hai cái đèn tương tự như nhau đặt trên hai cái tủ đầu giường giống hệt nhau, - tôi nói khi bỗng nhiên nhớ đến sự việc.

- Tôi cũng thế, - Manuela nói.

Cô ấy gật gật đầu.

- Có lẽ chúng ta bị bệnh rồi, vì có quá nhiều.

Manuela
đứng dậy, ôm hôn tôi và quay trở lại nhà Pallìeres tiếp tục công việc
nô lệ hiện đại của mình. Sau khi cô ấy đi, tôi vẫn ngồi trước chén trà
đã uống hết. Còn lại một món tráng miệng, vốn tính háu ăn, tôi gặm nhấm
nó bằng răng cửa, như một con chuột. Thay đổi cách ăn cắn sâu vào trong,
cũng giống như thưởng thức một món ăn mới.

Và tôi trầm tư tận
hưởng cuộc chuyện trò không đúng lúc này. Bạn đã bao giờ biết chuyện bà
giúp việc và bà gác cổng cùng bàn luận thân mật trong giờ nghỉ về ý
nghĩa văn hóa của trang trí nội thất chưa? Bạn sẽ bất ngờ về câu chuyện
của những kẻ nghèo hèn. Họ thích các câu chuyện hơn học thuyết, thích
các giai thoại hơn khái niệm, thích hình ảnh hơn các ý niệm. Điều đó
không hề ngăn cản họ bàn về triết học. Như vậy, có phải chúng ta là
những nền văn minh bị sự trống rỗng gặm nhấm đến mức chúng ta chỉ sống
trong nỗi lo thiếu thốn? Có phải chúng ta chỉ hưởng thụ tài sản và cảm
giác của mình khi được đảm bảo rằng sẽ được hưởng thụ nhiều hơn nữa? Có
lẽ người Nhật biết rằng người ta thưởng thức một thú vui chỉ vì biết
rằng nó phù du và duy nhất, và trên cả hiểu biết đó, họ đủ khả năng dùng
nó để dệt nên cuộc sống của mình.

Mệt mỏi. Khi sự lặp lại buồn tẻ
và vĩnh viễn lại một lần nữa kéo tôi ra khỏi suy ngẫm của mình - một
ngày nào đó sự đều đều tẻ nhạt sẽ sinh ra phiền muộn -, thì có người bấm
chuông phòng tôi.

6

Wabi

Đó
là người đưa thư, miệng anh ta nhai một chiếc kẹo cao su dành cho voi,
đấy là tôi đoán theo cách nhai mạnh và biên độ chuyển động của quai hàm
anh ta.

- Có phải bà Michel không? - anh ta hỏi rồi ấn vào tay tôi một gói đồ.

- Không phải ký à? - tôi hỏi.

Nhưng anh ta đã mất hút.

Đó
là một gói hình chữ nhật, bọc giấy gói hàng, buộc bằng một sợi dây,
giống như loại dây dùng để buộc các túi khoai tây hay để kéo một chiếc
nút chai bằng vỏ cây ép đi quanh phòng để đùa với con mèo và để buộc nó
phải luyện tập bài tập duy nhất mà nó chấp nhận. Thực ra, gói đồ buộc
dây làm tôi nghĩ tới những gói nhỏ bọc lụa của Manuela, bởi vì mặc dù
trong trường hợp này, giấy bọc thô ráp chứ không mịn, nhưng trong cách
bọc kỹ lưỡng có cái gì đó giống và rất phù hợp. Chúng ta sẽ thấy rằng
những khái niệm cao siêu nhất lại được tổng hợp nên từ những điều đơn
giản thô kệch nhất. Cái đẹp là cái phù hợp là một suy nghĩ cao siêu hiện
ra từ đôi tay của người đưa thư thuộc loài nhai lại.

Mỹ học, nếu
suy nghĩ nghiêm túc một chút, không phải là gì khác ngoài kiến thức nhập
môn để tới Con đường Phù hợp, một kiểu Con đường Võ sĩ đạo áp dụng vào
trực giác của những hình thức đích thực. Ở sâu trong con người mình, tất
cả chúng ta đều biết đến cái phù hợp. Ở mỗi khoảnh khắc của cuộc đời,
chính hiểu biết này giúp chúng ta nắm bắt được chất lượng của nó và,
trong những dịp hiếm hoi mà tất cả đều hài hoà, giúp chúng ta hưởng thụ
đủ độ cần thiết. Và tôi không nói tới kiểu vẻ đẹp chỉ là lĩnh vực độc
quyền của riêng Nghệ thuật. Những người, giống như tôi, chịu ảnh hưởng
từ sự vĩ đại của những thứ nhỏ nhặt, dồn nó đến tận tâm của cái không
quan trọng, nơi trong vỏ bọc thường ngày, nó bật ra từ sự sắp xếp nào đó
của các sự vật bình thường và từ niềm tin rằng cái đó phải như vậy, từ
niềm tin vững chắc rằng thế là tốt.

Tôi cởi dây buộc và xé lớp
giấy gói ngoài. Đó là một cuốn sách, một cuốn sách đẹp bìa da màu xanh
nước biển, mặt da thô rất wabi. Trong tiếng Nhật, wabi có nghĩa là “một
hình thức ẩn của cái đẹp, một phẩm chất tinh tế giấu dưới lớp vỏ thô
mộc”. Tôi không rõ ý nghĩa của từ này lắm, nhưng cách đóng sách này rõ
ràng rất wabi.

Tôi đeo kính vào và đọc đầu đề.