THỊ TRƯỜNG KHÔNG ĐẾM XỈA TỚI MÔI TRƯỜNG :

Vì sao? Vì bảo vệ môi trường không đem lại lợi nhuận. Không có công ty nào muốn đứng ra quản lý một công viên quốc gia, đơn giản vì tiền vé vào cửa thu được từ người viếng thăm sẽ không bao giờ trang trải đủ các chi phí. Ngược lại, thị trường chui cho sừng tê giác, cao hổ, ngà voi vẫn thịnh vượng, bởi nó đi theo tiếng gọi của lợi nhuận khổng lồ. Cũng sẽ không có công ty nào tự mình đứng ra làm sạch một dòng sông. Ngược lại, lịch sử đầy những ví dụ các công ty xâm hại môi trường ở mức quốc gia, hay ở mức toàn cầu: rừng bị đốn trụi, khí carbon được phun lên khí quyển, dầu loang trên biển, ô nhiễm hạt nhân, v. v... Hãy nhìn vào Trung Quốc để thấy cái giá môi trường phải trả cho phát triển kinh tế thị trường như thế nào.

THỊ TRƯỜNG LÃNG QUÊN NGƯỜI NGHÈO :

Khách hàng là vua, đúng vậy, nhưng chỉ chừng nào anh ta còn là một khách hàng. Nếu anh ta không có sức mua, anh ta sẽ không tồn tại trong thị trường. Và sẽ không có thị trường cho anh ta.

Người dân ở Mù Căng Chải không có ô tô, không có phim ảnh, không có sữa chua, và không có đàn dương cầm. Gần đây các tổ chức phát triển kêu gọi các công ty tư nhân sáng tạo ra những mô hình để có thể làm ăn kinh doanh với hơn một tỉ người dân toàn cầu sống với mức thu nhập dưới 2 USD/ngày, những người tạo ra cái gọi là “đáy của kim tự tháp” , vốn không được thị trường đếm xỉa tới. Kết quả tương đối hạn chế. Ngay cả ở Mỹ, nơi chôn rau cắt rốn của thị trường tự do, người ta bắt đầu cảm thấy không chấp nhận được các chênh lệch giàu nghèo. Không có gì đáng ngạc nhiên, hiện nay 1% những người giàu có nhất nước Mỹ kiểm soát 38% của cải của toàn bộ quốc gia này.

THỊ TRƯỜNG LÀM THA HÓA TRUYỀN THÔNG VÀ BÁO CHÍ :

Bản chất của thị trường là chạy theo nhu cầu của đám đông.

Đám đông thích đọc, xem, nghe về đâm, giết, hiếp, truyền thông cung cấp đâm, giết, hiếp. Báo chí có chất lượng rất tốn kém, các nhà báo phải điều tra, nghiên cứu nhiều tháng để ra được những phóng sự quan trọng, những bài phân tích sâu sắc, mà lại không có đông đảo người đọc. Ai là người trả cho những chi phí đó, chắc chắn không phải thị trường! Chất lượng không “câu” được “view”.

Vấn đề này cũng xảy ra trong những lĩnh vực nghệ thuật khác như mỹ thuật, sân khấu, âm nhạc cổ điển, hay những hạ tầng văn hóa như thư viện, công viên. Đây là những cái được gọi là “merit goods” - những “mặt hàng” cần được nhà nước trợ giá vì chúng không đem lại lợi nhuận.

THỊ TRƯỜNG CẢN TRỞ SÁNG TẠO :

Thoạt nhìn thì đây là một nghịch lý, bởi thị trường vốn được coi là động cơ không mệt mỏi để tung ra những sản phẩm mới, những công nghệ mới, những trải nghiệm mới. Tuy nhiên, trong nhiều lĩnh vực chính nó là thế lực cản trở những thay đổi nền tảng có thể làm lung lay gốc rễ của cả một ngành công nghiệp. Nếu không được nhà nước hỗ trợ, năng lượng gió và mặt trời, công nghệ ô tô điện v. v... sẽ không có nguồn lực để phát triển và cạnh tranh với các công nghệ truyền thống, và sẽ bị bóp nghẹt trong trứng nước.

Tương tự, y khoa sẽ không dồn nguồn lực vào để tìm ra thuốc và cách chữa những bệnh hiểm nghèo (rare disease) , những bệnh mà người ta cho rằng tiền bán thuốc sẽ không đủ để trang trải chi phí nghiên cứu và sản xuất. Năm 1983, Mỹ đã phải thông qua đạo luật “Orphan Drug Act” để khuyến khích các công ty dược nghiên cứu và thương mại hóa thuốc điều trị các bệnh hiểm nghèo.

THỊ TRƯỜNG COI TẤT CẢ LÀ HÀNG HÓA :

Và cuối cùng, điều gì sẽ xảy ra khi tất cả các lĩnh vực trong đời sống của chúng ta được quy thành hàng hóa để được điều tiết bởi thị trường? Nhiều nhà triết học và xã hội học đang lớn tiếng lo ngại rằng không phải chúng ta đang CÓ một nền kinh tế thị trường, mà chúng ta đang LÀ một nền kinh tế thị trường, nơi mọi thứ đều có thể được bày lên kệ để mua và bán. Trong cuốn Những thứ tiền không thể mua được: Những hạn chế đạo đức của thị trường (What money cant’ buy: The moral limits of markets) , giáo sư Michael Sandel cho ta một tiếng chuông cảnh tỉnh. Liệu chúng ta có nên đi theo thị trường, và chỉ dành cho người bình dân vài mét bãi biển, còn lại dành những chỗ đẹp nhất để các resort phục vụ khách hàng của mình? Điều gì sẽ xảy ra với nhân phẩm con người khi chúng ta thiết lập một thị trường mua bán các bộ phận nội tạng, nơi mà người nghèo sẽ là nguồn cung cấp hàng hóa cho người giàu?

Liệu chúng ta có thể đo được giá trị thị trường của lòng trung thành, sự vị tha, tình yêu, và trách nhiệm?

Tháng Tám 2013 .

SỰ TRỖI DẬY CỦA TƯ DUY PHONG KIẾN VÀ BẢO THỦ :

Phong cảnh văn hóa năm 2014 có gì đặc biệt? Ngoài những sự kiện chấn động và gây tranh cãi, từ ca sĩ Lệ Rơi tới hoa hậu Kỳ Duyên, có một dịch chuyển trong xã hội đáng được lưu ý, đó là sự trỗi dậy của chủ nghĩa bảo thủ. Hình hài của chủ nghĩa bảo thủ này ra sao, và những ai đứng đằng sau nó? Chúng ta hãy cùng nhau mổ xẻ.

Hồi giữa tháng Mười, trong một chương trình ca nhạc làng nhàng của VTV3, một ban nhạc pop làng nhàng đã làm khán giả phẫn nộ. Lý do: để phục vụ cho ca khúc về Tây Nguyên của mình, họ đã sử dụng chiếc khăn Piêu vốn được người Thái đội trên đầu như một chiếc khố. Ngay lập tức, cộng đồng mạng dậy sóng. Nhẹ thì người ta lên án ban nhạc cùng với nhà đài là thiếu hiểu biết, vô văn hóa, phản cảm. Nặng thì người ta cho là văn hóa Thái bị chà đạp, miệt thị. Một bài báo trên Tuần Việt Nam cho biết, chiếc khăn Piêu là “kết tinh văn hóa phi vật thể của dân tộc Thái, với những hoa văn tinh tế ‘được đúc kết từ cuộc sống - lao động - sản xuất -

đấu tranh sinh tồn của cả tộc người’. Một vật dụng ‘vừa gần gũi vừa thiêng liêng’ với người Thái.” Bài báo cũng khẳng định các chân lý “ai cũng biết thức ăn không thể để trên mặt ghế” , và “không thể ngồi lên một cái gối” , để minh chứng cho sự lố bịch khăn khố kia, và tất nhiên, lên tiếng yêu cầu các cơ quan quản lý có các “biện pháp xử lý thỏa đáng”. Chỉ trong hai ngày, status trên Facebook của tác giả bài báo được 400 share, bản thân bài báo trên Vienamnet nhận được 23 nghìn like. Một số comment trái chiều kiểu “Thoải mái đi, ở các nước khác người ta còn lấy quốc kỳ làm bikini kia kìa” bị chìm nghỉm trong biển người phẫn nộ cũng như các ca thán về sự xuống cấp văn hóa trong xã hội. Các nhà chức trách không để đợi lâu - một tuần sau, VTV3 bị phạt 15 triệu.

Điều mà nhiều người cho là sự phản ứng chính đáng của một cộng đồng thiểu số, dễ tổn thương, với tôi, là một thái độ bảo thủ, cứng nhắc và một suy nghĩ phong kiến. Tư duy phong kiến quy định những tên nào thì không được nhắc tới, màu sắc nào thì ai được dùng, và các vật thể nhất định thì phải sử dụng ra sao, nếu không muốn bị quy trọng tội là “phạm húy”.

Tưởng đã được vượt qua từ lâu trong xã hội Việt Nam hiện đại và toàn cầu hóa, suy nghĩ phong kiến này nay lại lớn mạnh. Một ví dụ khác là thông tư Hướng dẫn đặt tên doanh nghiệp phù hợp với truyền thống lịch sử, văn hóa, đạo đức, thuần phong mỹ tục của dân tộc, nôm na là quy định cấm các doanh nghiệp lấy tên danh nhân, được Bộ VH-TT&DL ban hành vào đầu tháng Mười.

Trong trường hợp đầu, tư duy phong kiến cho rằng vị trí mang khăn Piêu trên người của ban nhạc pop kia là không thể chấp nhận (không rõ có ổn không nếu gắn mấy cái khăn Piêu làm thành một cái khăn choàng vai, hay nếu Pierre Cardin lấy họa tiết trên khăn Piêu dùng cho khăn tắm? Liệu trong trường hợp này, sự nổi tiếng của nhà thiết kế có làm cho mục đích sử dụng được chấp nhận? )

Trong trường hợp sau, tư duy phong kiến cho rằng nếu để một quán café mang tên Nguyễn Trãi, nhưng bên trong lại xảy ra toàn các hoạt động cờ bạc, cá cược, ví dụ vậy, thì sẽ mang tiếng tới tài năng và phẩm chất đạo đức của đại nhân sĩ này. Vậy hẳn là các nhà chức trách cũng lấy làm phiền lòng lắm khi con đường mang tên danh nhân này, cũng như nhiều đường phố khác, vẫn không tránh được mùi xú uế, và rác rưởi bẩn thỉu ở nhiều đoạn, nhưng chẳng nhẽ lại bỏ hết tên riêng đi, và quay ra đánh số các phố giống như Hoa Kỳ làm ở New York, hay Myanmar làm ở Yangoon?

Cũng với triết lý này, cuối tháng Mười, trang www. 2sao. vn của công ty Vietnamnet bị phạt 55 triệu VND và tước giấy phép ba tháng vì đã đăng bài viết Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò với nhiều hình danh nhân được học sinh vẽ xuyên tạc, lúc thì một Phan Bội Châu đeo tai nghe to tướng làm DJ, lúc thì Karl Marx và Engels đang ôm nhau nhảy ba lê, hay cùng nhau chụp selfie (phải nói là hai hình này khá thông minh).

Tương tự, cuối năm 2013, quán café Cộng cũng gây ồn ào một đợt bởi vẽ lên tường hình Lê-nin và Karl Marx đội mũ giấy chóp nhọn, tay cầm cốc rượu. Ngoài ra, người ta phản ứng là thực đơn của quán được chế từ cuốn Lê-nin toàn tập, mà “chủ quán còn ghi trực tiếp tên đồ uống bằng bút dạ to lên trang sách, tạo nên sự nhem nhuốc làm người đọc thấy sự thiếu tôn trọng một tài sản tri thức có giá trị trên toàn thế giới.” Hồi đó, quan điểm của Sở Văn hóa Hà Nội là phải xử lý quyết liệt, “vì cái này còn liên quan tới cả vấn đề an ninh và chính trị.”

Chúng ta hãy hình dung một thế giới mà trong đó mỗi sản phẩm văn hóa, mỗi phát ngôn, mỗi bức hình, đều phải được thông qua bởi những người có khả năng liên quan, để không ai có nguy cơ bị xúc phạm. Nhân vật nữ chính trong tiểu thuyết thì phải được Hội Phụ nữ kiểm chứng là thể hiện đủ tinh thần hy sinh của phụ nữ Việt. Phim về một đại gia buôn gỗ thì phải được Hiệp hội Gỗ và Lâm sản duyệt kịch bản để bảo đảm không bêu riếu họ. Tiệm nha khoa mang tên Obama (tôi đã nhìn thấy tận mắt ở Hà Nội tiệm này với hình tổng thống Mỹ cười tươi treo trước cửa) thì phải được Lầu Năm Góc chứng nhận chất lượng kỹ thuật làm trắng răng của mình.

Trong thế giới đó, mặc một cái T-shirt có chân dung Che Guevara dính đầy dầu mỡ, chẳng may đi ngang qua đại sứ quán Cuba thì khéo tạo ra một khủng hoảng ngoại giao nhỏ. Đùi có xăm hình thánh giá mà lang thang bên bờ biển một xóm đạo thì rất có thể bị trưởng thôn giữ lại. Vào dịp Giáng sinh, các trung tâm thương mại sẽ bị kiện đồng loạt vì các ông già Noel giấy bồi cưỡi tuần lộc được thể hiện ngô nghê như bị mắc hội chứng đao, mà rất có thể đơn kiện đến cả từ các Giáo dân lẫn những người bị đao, ai cũng cho rằng mình bị bêu riếu.

Nghe thì thấy hài hước, nhưng thực ra chuyện này không vui vẻ chút nào. Thái độ bảo thủ này khá nguy hiểm. Ở một mức cao hơn, nó có thể trở thành cực đoan, khủng bố, như những gì đang xảy ra với công ty Sony Pictures và bộ phim The Interview họ vừa làm xong, một phim hài liên quan tới Kim Jong-Il, và bị chính quyền Bắc Hàn lên án là “xúc phạm tới danh dự của lãnh đạo” nước họ.

Tuần trước, hệ thống mạng của công ty này đã bị đánh sập, vô vàn thông tin mật bị phát tán. Các tin tặc cũng tuyên bố sẽ đe dọa an ninh của các rạp chiếu phim và tính mạng khán giả, cảnh báo “cả thế giới sẽ đắm chìm trong sợ hãi” nếu bộ phim vẫn được công chiếu. Sony phải hủy toàn bộ lịch chiếu. Chính quyền Bắc Triều Tiên phủ nhận liên quan nhưng hoan nghênh vụ tấn công là một “hành động chính nghĩa”.

Tôi hy vọng tài khoản Facebook và thư điện tử của tôi sẽ không bị tấn công, nếu như bài viết này được lên mặt báo. Bởi dẫu sao chúng ta cũng không sống ở Bắc Triều Tiên, nơi chính quyền thường xuyên cầm thước vào nhà dân kiểm tra xem ảnh các lãnh tụ trên tường có bị lệch không. Thay vì các hành động cấm đoán, những quyết định trừng phạt như của vua chúa ngày xưa, chúng ta cần có những thảo luận đa chiều về chất lượng nghệ thuật, và để công chúng là người quyết định cuối cùng số phận của các sản phẩm văn hóa và nghệ thuật. Gu nghệ thuật tồi, như trường hợp của ban nhạc pop trong chương trình VTV3 trên kia, luôn là thảm họa, nhưng không phải là một tội. Thay vì ngăn chặn tự do biểu đạt và tự do sáng tạo bởi một tư duy phong kiến bám vào hình thức, lẫn lộn giữa cái bên ngoài và giá trị bên trong, tất cả các cộng đồng, dù Thái hay Kinh, dù Phật giáo hay Cao Đài, nên vị tha, bao dung, tự tin, và hài hước hơn. Văn hóa lấy sức mạnh từ những nguồn đó, chứ không phải từ việc lập ra các đội dân quân đi tuần trên mặt báo và truyền hình sẵn sàng rút còi ra thổi phạt.

Tháng Mười hai 2014 .